PGS. TS Trần Hoài Anh
1. Không phải ngẫu nhiên, tập thơ Chất vấn thói
quen của Phan Hoàng, (Giải thưởng Hội Nhà văn Thành phố Hồ Chí Minh và
Tặng thưởng Hội Nhà văn Việt Nam, năm 2012), khi xuất hiện trên văn đàn đã tạo
một cơn địa chấn trong đời sống văn học với hàng chục bài viết đăng tải trên
các phương tiện truyền thông đại chúng mà theo thống kê chưa đầy đủ trong Chất
vấn thói quen - Tác phẩm và dư luận thì có 21 bài như: “Thay đổi cảm hứng
bầu trời” của Nguyễn Quyến, “Bốn ấn tượng về Chất vấn thói quen” của
Trần Phò; “Một xuất phát mới trong thơ Phan Hoàng” của Đặng Huy Giang; “Giọng
thơ hào sảng rất riêng” của Trần Nhã Thụy; “Lao vào mọi dòng xoáy biển đời, chất
vấn thói quen” của Hoàng Thụy Anh; “Những cơn bão ký tự ấm trong thơ Phan
Hoàng” của Phạm Ngọc Hiền; “Suy nghiệm từ cuộc sống trút vào thơ” của Trần Huy
Minh Phương; “Thơ Phan Hoàng tiếng kêu thảng thốt của những nền tảng văn hóa xã
hội đương thời” của Hoa Nip; “Cơn bão ký tự mới” của Vũ Thanh Hoa; “Thèm làm một
ngọn gió rong chơi” của Anh Thư; “Hà Nội nồng nàn cùng chất vấn thói quen” của
Phan Đình Minh; “Nhà thơ Phan Hoàng và người tình ma lực” của Nguyễn Quỳnh
Trang; “Phan Hoàng xông đất văn học thủ đô” của Hiền Nguyễn; “Phan Hoàng được tặng
khăn trong lễ ra mắt thơ” của Dương Tử Thành; “Nhà thơ Phan Hoàng day dứt với
làng quê” của Đào Đức Tuấn; “Nhà thơ – nhà báo Phan Hoàng: “Báo là nghề, thơ là
nghiệp”” của Nguyễn Tý và Phùng Hiệu; “Nhà thơ Phan Hoàng: “Chất vấn thói quen”
hay là sự chối bỏ các khuôn mẫu” của Bình Nguyên Trang; “Nhà thơ Phan Hoàng:
Thơ là cái đẹp hiện hữu tâm hồn mỗi người” của Hàn Thanh Nhân; “Nhà thơ Phan
Hoàng: Thơ hay như phụ nữ có duyên” của Loan Trầm. Và cho đến đầu năm 2015, tức
sau ba năm tập thơ được xuất bản vẫn tiếp tục có những bài viết về Chất vấn
thói quen đăng tải trên báo chí: “Học cách ‘chất vấn’ từ Phan Hoàng của Phan
Thuỷ, “Cuộc chiến khắc khoải mười năm vật vã cơn bão chữ” của Quang Hoài…
Các bài viết dù xuất phát từ những điểm nhìn khác nhau, của
những người làm nghề nghiệp khác nhau, sống ở những miền quê khác nhau nhưng đều
có sự gặp gỡ chung đó là sự nhận diện về cái mới, cái lạ như một sự bứt phá
trong thi pháp thơ của Phan Hoàng. Đó là sự lột xác để từ bỏ những thói quen
cũ, cái nhìn cũ, tư duy cũ, một điều cốt tử trong hành trình sáng tạo thi ca,
cũng như các lĩnh vực sáng tạo khác trong đời sống xã hội. Bởi, bất cứ một sự vật
hiện tượng nào trong đời sống cũng dung chứa trong nó cả hai mặt tích cực và
tiêu cực. Thói quen, từ góc nhìn văn hoá cũng hàm chứa trong nó cả hai mặt
trên. Nghĩa là có thói quen tốt nhưng cũng có thói quen xấu và việc bỏ được một
thói quen xấu cũng như rèn luyện một thói quen tốt là hành trình không đơn giản.
Không những thế, việc chất vấn, đối thoại với thói quen của chính mình là một
thách thức không dễ vượt qua. Việc Phan Hoàng chọn tiêu đề với một cái tên rất
lạ, nghe chẳng thơ chút nào “Chất vấn thói quen” làm tựa đề cho tập thơ
của mình, phải chăng cũng là cách tác giả muốn phá vỡ một “thói quen” thường thấy
trong sáng tác thơ ca, khi trong các “chợ thơ” tràn ngập các tập thơ với những
cái tên nghe “rất kêu”, “rất nổ”, “rất bốc” và… “rất sáo” như: miền
yêu, giọt nắng, giọt hoa, giọt mơ, giọt hồng... mà khi đọc thơ chỉ là những
con chữ rỗng tuếch, vô hồn, những cảm xúc giả tạo nhưng lại được một số nhà
“phê bình” tung hê là “mỹ học” của “cái này, cái khác”... Chính những thứ thơ
màu mè, vô vị được PR bởi lối “phê bình xu phụ” kia đã tầm thường hóa giá trị của
thơ, làm cho bạn đọc quay lưng với thơ, xa lánh thơ. Rất may, thơ Phan Hoàng
không rơi vào trường hợp này. Đọc Chất vấn thói quen không phải
câu thơ nào trong tập thơ cũng toàn bích và không phải không còn những chỗ cần
được hoàn thiện trong thi giới, trong cảm xúc, trong tư duy thơ. Nhưng có điều
chắc chắn ở tập thơ này ta không còn nhận ra cái thi giới quen thuộc của thơ
Phan Hoàng trước đây mà đã có một sự lột xác trong bút pháp và tư duy
thơ. Chất vất vấn thói quenkhông chỉ là sự chất vấn bản thể, một chất
vấn mang tâm thức hiện sinh trước những vấn đề nhức nhối của nhân sinh và phận
người mà còn là sự chất vấn thi pháp và tư duy thơ của chính mình để tìm ra
chân trời mới cho hành trình sáng tạo thi ca. Ở Phan Hoàng sự tự lột xác này
không phải là vấn đề bản năng, tự phát mà hơn hết và trên hết là sự tự ý thức của
hành trình dấn thân ở một thi sĩ không bao giờ muốn gặm nhấm mình, muốn “ăn mày
dĩ vãng” để “tự sướng”, “tự sung”, “tự kêu”... rồi không bao giờ chịu đổi mới
hành trình sáng tạo của mình như anh đã xác quyết: “Một người cầm bút không gì
đau khổ hơn là lặp lại chính mình và lặp lại của người khác. Để tránh cái lối
mòn ấy, cái thói quen ấy cần có sự dũng cảm. Thói quen lặp lại không chỉ đang
chi phối đời sống sáng tạo thi ca, mà nó còn hiện diện trong cả sách giáo khoa
văn học lẫn phương pháp giảng dạy của giáo viên môn văn. Tôi gọi đó là thói
quen không biết sợ hãi. Bởi nếu biết sợ hãi, ý thức về sự trì trệ của đời sống
thơ ca thì những người liên quan phải tìm cách thay đổi, để cái đẹp của thi ca
và văn học sinh sôi nảy nở” (Chất vấn thói quen – Tác phẩm và dư luận).
Vâng! Để chống lại thói quen “cần phải có sự dũng cảm” kể
cả thói quen “không biết sợ hãi”. Bởi, từ bỏ một thói quen đơn thuần đã khó, từ
bỏ một thói quen đã hằn sâu trong tư duy sáng tạo lại càng khó hơn. Ý thức được
điều này, Phan Hoàng luôn “chất vấn thói quen” trong tư duy thơ với một hành
trình khám phá để luôn làm mới mình, làm cho cõi thơ mình thực sự lấp lánh một
vùng ánh sáng của những dự phóng sáng tạo.
Nhiều khi mắc cười tôi chất vấn tôi
tại sao con người cứ tự đánh lừa mình bằng những
thói quen
không học nổi con sông biết thích nghi đổi dòng băng
băng về phía trước?
(Chất
vấn thói quen)
2. Đọc Chất vấn thói quen của Phan
Hoàng, ta thấy những trăn trở về sự thay đổi thói quen trong tư duy thơ là một
tâm thức hiện sinh luôn ám ảnh hành trình sáng tạo thơ của anh. Và những cảm hứng
sáng tạo này được thể hiện qua sự kiến tạo thế giới thi ca của tác giả từ việc
chọn lựa thi đề, giọng điệu, ngữ ngôn, ảnh hình, cấu trúc mỗi bài thơ và của
toàn bộ tập thơ.
Và có thể nói Chất vấn thói quen là một
diễn ngôn có tính đa nghĩa, là một “văn bản dở dang” nhằm đối thoại với người đọc
về những vấn đề của đời sống để tìm sự sẻ chia, để cho những con chữ vô hồn kia
trở thành một tín hiệu thẩm mỹ kết nối thi nhân và độc giả. Đây cũng là ý thức
về vai trò của người đọc trong tiếp nhận văn học, một điều mà không phải người
cầm bút nào cũng nghĩ đến. Điều nảy cho thấy sự thay đổi hệ hình trong tư duy
thơ của Phan Hoàng mà những bài thơ như: “Chữ nghĩa thị trường”, “Cơn
bão ký tự mới”, “Văn bản dở dang”, “Chất vấn thói quen”, “Tình yêu tiếng mẹ dở
dang”... là một minh chứng cho sự đổi thay này...
Chất vấn thói quen và các tập thơ khác của Phan Hoàng
Thơ ca bao giờ cũng là tiếng gọi thê thiết đối với người
đọc và sự đồng vọng của tiếng gọi từ người đọc sẽ là “tiếng chim gọi đàn” làm
lay động vũ trụ thi ca. Vì vậy, có thể xem bài thơ “Văn bản dở dang” là tuyên
ngôn nghệ thuật cho hành trình sáng tạo thơ Phan Hoàng khi nhà thơ biết “chất vấn”,
biết từ bỏ “thói quen” lỗi thời trong tư duy của lối thơ ca minh hoạ đã từng là
một “lực cản” đối với sự vận động và phát triển của thơ ca ở một thời chưa xa.
Và trong một ý nghĩa nào đó, đây cũng là tuyên ngôn nghệ thuật của một thế hệ
nhà thơ trưởng thành trong thời hậu chiến đang đi tìm một bầu khí quyển mới cho
vũ trụ thi ca để “đoạn tuyệt” với “thói quen” của tư duy thơ sáo mòn, xơ cứng,
công thức nhưng lại nhân danh quá nhiều những điều huyễn hoặc ngoài văn chương
để biện mình cho sự trì trệ làm cản trở sự đổi mới thi ca.
Mọi nền văn minh hình như phát tích từ khoái lạc giấc
mơ ánh sáng vô thức chống lại thói quen kỹ năng bóng tối ý thức
kỹ năng nhân danh tiến bộ gặm nhắm từng khoảnh khắc tự
nhiên sự sống
Vượt lên đau đớn và thăng hoa
tôi tự tại giấc mơ tôi
mưa ban mai lặng lẽ gióng chuông gọi hồn tận thế
những con chữ như chiến binh chuyển dịch văn bản thơ
mãi mãi dở dang
văn bản vô ngôn
văn bản tinh huyết
văn bản ma lực
tâm chấn tín hiệu khoái cảm
Đắm chìm sâu giấc mơ khoái lạc
đắm chìm sâu văn bản dở dang
tôi phát hiện tôi
khác xa dần
xa dần
cánh đồng thâm canh cảm xúc con trâu cái cày
khói lam mây xám ăn quẩn chái bếp thiếu gạo của mẹ
dàn đồng ca hát nhép tân cổ giao duyên mùi mẫn cởi áo
trao nhau
Cơn hồng thuỷ khoái cảm âm thầm nổi lên
kỹ năng dục vọng trang phục mỹ từ mục ruỗng bị đánh đắm
từng đợt sóng tín hiệu bụi vàng ký ức dâng tràn
(Văn bản dở dang)
Ý thức về sự đổi mới thi pháp và thay đổi điểm nhìn nghệ
thuật trong sáng tạo thi ca đã tạo cho Phan Hoàng một quyết tâm chống lại căn bệnh
sáo mòn, bảo thủ của nếp tư duy già nua để vươn đến một khát khao sáng tạo.
tẩy xoá nếp nhăn tư duy già nua
hằn sâu gương mặt rỗ nhàu trái đất
rỗ nhàu đúc khuôn thần đồng sáng tạo
Những lúc bay trên đỉnh thăng hoa
lơ mơ thấy mình
hào phóng chàng trai độc quyền cánh rừng nguyên sinh
rực hương thiếu nữ
ném phăng kỹ năng dục vọng trang phục mục ruỗng
bồng bềnh ngọn lửa trong ngần khoái lạc
từng đợt sóng tín hiệu kỳ bí dâng tràn
va đập chín chiều ký ức
đánh thức bụi vàng lãng quên
Song, đó là khát khao sáng tạo đích thực chứ không phải
là sự “sáng tạo” của những trò làm xiếc ngôn từ với các câu thơ mà ở đó chỉ là
những con chữ vô hồn, khô khốc, nhạt nhẽo không gắn với thân phận con người, với
nỗi đau của cuộc sống nhân sinh, chỉ vật vờ như chiếc bóng mà khi tiếp nhận
không để lại trong tâm cảm, tâm thức người đọc một chút ấn tượng nào.
Vật vờ như ngọn gió vô hình
trong thế giới ảo
lớp lớp ký tự vô hồn
nhà nhà nhốn nháo
những ký tự thiếu tư duy số phận
(Cơn
bão ký tự mới)
Vì vậy, đọc Chất vấn thói quen của Phan
Hoàng ta luôn bắt gặp trong cảm thức của thi nhân một sự khắc khoải đến đớn đau
trước những cái lỗi thời, ấu trĩ, đang mê hoặc con người, với những “bảng vàng
bia đá” hư ảo và giả tạo, đang là một thứ xiềng xích vô hình và hữu hình trói
buộc / huỷ hoại mọi sáng tạo của con người không chỉ trong lĩnh vực thơ ca mà
còn ở rất nhiều lĩnh vực khác của đời sống xã hội.
Đời người chỉ một gang tay
sao tự trói mình xích xiềng lê dài giá trị bia đá?
(Văn
bản dở dang)
Và khát vọng sáng tạo trong thơ Phan Hoàng đã trở thành một
tuyên ngôn sống mang tâm thức hiện sinh của những con người không chấp nhận sự
nhàm chán đến cũ kỹ của lối tư duy giáo điều, mù xám mà một số người đang sử dụng
để tự huyễn hoặc mình và huyễn hoặc người khác. Hãy biết thích nghi với cái mới
để tiến về phía trước, sáng tạo những câu thơ mang tính dự báo, tính nhân văn
sâu sắc. Đó là một yếu tính của thi ca mà thi nhân cần thấu triệt chứ không phải
là những tư tưởng giáo điều huyễn hoặc. Vì thế, cần có một cơn “đại hồng thuỷ”
để thay đổi nếp tư duy lỗi thời trong hành trình sáng tạo thi ca cũng như mọi
hành trình sáng tạo khác của cuộc sống, đó cũng là điều ám ảnh tâm thức thơ
Phan Hoàng ở Chất vấn thói quen.
Làm sao bùng lên nhiều cơn hồng thuỷ
dâng sóng tín hiệu đỉnh khoái
cuốn phăng những kho văn bản mộng mị ngủ muộn
những kho văn bản ấu trĩ già cỗi
những kho văn bản hư danh giả dối
khủng bố dòng chảy tự do ngôn từ
ám sát khát khao chồi xanh ý tưởng
đe doạ cánh rừng nguyên sinh rực hương thiếu nữ căng
tràn văn bản nhựa sống tương lai
(Văn
bản dở dang)
Chính khát khao sáng tạo này là chất xúc tác làm nên sự đổi
mới thi pháp thơ Phan Hoàng ở Chất vấn thói quen. Vì thế, trong
tập thơ, ta bắt gặp nhiều bài thơ mới / lạ thể hiện phẩm tính đổi mới trong
hành trình sáng tạo thơ của tác giả. Đó là những bài thơ: “Mặt trời
trong ngôi nhà thân thuộc”; “Cái chết đen và vũ khúc trắng”; “Bóng tối đang nuốt
chúng ta”; “Tiếng thì thầm” “Cái chết của bạo chúa”; “Tôi đang ở đâu?”; “Thèm
làm ngọn gió tự do”... Và trong các bài thơ này có những câu thơ đầy
ám gợi luôn làm ta khắc khoải, trở trăn...
Chiều ăn phố sực mùi khoai lang nướng
gió hú nhớ đồng thơm dậy giấc cố hương
(Ly
hương gió)
Hay:
Thì thầm giao hưởng bất tận
tuần hoàn qua những đại dương phận người lênh đênh
cuốn cánh buồm tôi trôi mê mải hải lưu buồn
đau những chân trời tư tưởng tật nguyền
câu thơ neo bờ nước mắt
(Tiếng
thì thầm)
Để rồi, từ những khắc khoải mang tâm thức hiện sinh, nhà
thơ tự “chất vấn” về sự hiện hữu của bản thể, về sứ mệnh của người cầm bút, sứ
mệnh của văn chương trước những vấn đề nóng bỏng của hiện thực đời sống đang đặt
ra cho thơ ca, rất cần sự dấn thân của người nghệ sĩ. Đây cũng là một trong những
cảm hứng chi phối hành trình sáng tạo trong thơ Phan Hoàng ở Chất vấn
thói quen mà người đọc có thể cảm nhận từ những sẻ chia đầy trách nhiệm
của người cầm bút trước những “cuộc bể dâu” từ “những diều trông thấy”...
Tôi đang ở đâu đất nước sinh từ hồn thiêng nghĩa sĩ vô
danh?
Đất nước dãi dầu hạt gạo anh hùng, xảo quyệt đám rầy
nâu chưa bị hành quyết!
Tôi đang ở đâu cây bút mang đầy danh hiệu sứ mệnh?
Cây bút vô cảm trước thân phận dân nghèo, im lặng trước
lãnh thổ đe doạ ngoại xâm, bất lực trước cái ác trá hình nhũng nhiễu!
Tôi đang ở đâu cây bút mang đầy danh hiệu sứ mệnh?
Tôi đang ở đâu?
Ở đâu?
(Tôi
đang ở đâu?)
Chất vấn thói quen, vì vậy là một sự vượt thoát
chính mình trong hành trình sáng tạo thi ca. Và đây cũng là một thành công đáng
trân trọng của Phan Hoàng trong ý thức làm mới đời sống thi ca đương đại.
3. Từ tập thơ Tượng tình (1995) đến Hộp đen
báo bão (2002) và Chất vấn thói quen(2012), hành trình thơ
của Phan Hoàng đã trải qua hàng chục năm lao động miệt mài trên cánh đồng thơ.
Để rồi sau mười năm, từ tập thơ Hộp đen báo bão Phan
Hoàng xuất bản Chất vấn thói quen chỉ với 36 bài thơ, điều đó
cho thấy anh là người rất cẩn trọng với thơ, rất trân trọng người đọc. Song, để
chiếm lĩnh trọn vẹn tâm cảm người tiếp nhận, Phan Hoàng không dừng lại ở đây mà
phải luôn đổi mới, biết từ bỏ “thói quen” lỗi thời trong lao động nghệ thuật,
trong thi pháp thơ để vượt lên chính mình, hầu hoàn thiện hơn nữa hành trình
sáng tạo thi ca của mình.
Đọc Chất vấn thói quen ngoài những thành
công như đã khẳng định, một điều hạn chế dễ nhận thấy trong thơ Phan Hoàng ở tập
thơ này đó là chất tự sự của một nhà báo làm thơ đôi chỗ đã lấn át chất trữ
tình vốn là một yếu tính của thơ, khiến cho sự lan tỏa cảm xúc của thơ đến độc
giả nhiều khi chưa thật hoàn hảo. Chất triết luận trong một số bài thơ nhiều chỗ
chưa thể hiện hết độ chín tư duy và chiều sâu tâm hồn. Thơ là sự tan chảy của lý
trí và tình cảm. Nếu hai yếu tố này không hòa quyện được trong thơ thì thơ sẽ
thiếu sức lay động lòng người. Đây cũng là điều thi nhân cần nhận biết trong
hành trình sáng tạo thi ca và cũng là một “thói quen” cần phải vượt qua. Khắc
phục được những hạn chế này, thơ Phan Hoàng sẽ neo được trong tâm thức người đọc
và sẽ có một vị trí xứng đáng trong nền thơ ca hiện đại của dân tộc. Bởi nói
như Guillaume Apollinaire: “Nhà thơ là kẻ tìm ra được những hứng thú mới, dẫu hứng
thú đó khó chịu đựng. Có thể thành nhà thơ ở mọi lĩnh vực: miễn là thích phiêu
lưu và đi khám phá”.
Hy vọng từ Chất vấn thói quen, Phan Hoàng
không ngừng khám phá vũ trụ thi ca với “hứng thú mới” để tự khai phóng những
chân trời lao động, sáng tạo làm phong phú thế giới thi ca của mình.
TRẦN HOÀI ANH
Nguồn: Văn Nghệ
