Đau đớn thay phận đàn bà
Nỗi ám ảnh nầy đã làm tôi giật mình khi nhận ra sự ám ảnh đêm trong
thơ Ly Hoàng Ly mà nếu làm một phép thống kê đơn giản ta cũng nhận biết được điều
ấy.
Nhà thơ Ly Hoàng Ly
Trong tập thơ Cỏ Trắng của Ly Hoàng Ly
(xuất bản 1999), nếu tính những bài thơ có sử dụng từ đêm thì
có 14/38 bài chiếm tỉ lệ 36,8%. Đó là các bài: Tiếng đàn đêm, Đi tàu
đêm, Hát đêm, Ngựa đêm Bắc Hà, Đêm mùa xuân tình duyên, Mưa hát, Sợ, Khắc hoạ,
lời cuối đông, Gọi duyên, Chỉ là tình yêu, Hồng tro, Giấc mơ, Lời thì thầm cho
anh.
Tỉ lệ ấy được tăng dần trong tập thơ Lô Lô (xuất bản
2005) với các bài thơ có sử dụng từ đêm là 27/38 bài
chiếm tỷ lệ 71,05%. Đó là các bài: Chiều im im, Đêm chảy lên trời, Mỏng
mòng mong, Đêm là của chúng mình, Sóng đêm, Ngoặc đơn trong đêm, Đêm và anh, Mở
nút đêm, Lụt đêm, Đêm trong vườn, Đêm về đi để sáng, Khúc đêm, Nửa đêm, Trầm cảm,
Discotheque, Tôi muốn, Mobile phone, Lô Lô, Gáy, Cắt, Tranh Trinh Lê, Người
trong tranh, Người đàn bà và căn nhà cổ, Thuật ướp xác, Ăn xin hạnh phúc,
Performance photo.
Thật vậy, chỉ nhìn vào những thông số nêu trên, ta có thể
cảm nhận được hình tượng đêm xuất hiện trong thơ Ly như
một tín hiệu thẫm mỹ. Đêm đã trở thành một thế giới nghệ
thuật chứa đựng trong đó tâm cảm, mỹ cảm, những dự phóng của nhà thơ. Hay nói một
cách siêu thực chính Ly là người gọi hồn cho đêm.
Đêm trong thơ Ly không còn là thời
gian vật lý mà đã biến thành một dòng ý thức. Đó là một thực thể linh động luôn
gắn với một quan niệm về nhân sinh, về cái đẹp. Chính điều này đã tạo nên nét
riêng trong thi pháp thơ Ly.
Tôi chưa làm một thống kê đầy đủ để biết trong thơ đương
đại Việt Nam có nhà thơ nữ nào sử dụng từ đêm trong thơ
nhiều như Ly. Khảo sát qua một số tập thơ của các nhà thơ nữ đương thời với Ly
như Quá Giang của Đoàn Ngọc Thu, Rỗng ngực của
Phan Huyền Thư, Giữ VB của Phan Thị Vàng Anh và 3 tập
thơ Khát, Linh và Đồng Tử của Vy Thuỳ Linh, tôi thấy chưa có
nhà thơ nào dùng từ đêm trong thơ mình với tần số xuất
hiện cao như trong thơ Ly. Chẳng hạn ở tập thơ Giữ VB của Phan
Thị Vàng Anh có 5/ 21 bài thơ sử dụng từ đêm (tỷ lệ
23,8%). Đoàn Ngọc Thu trong Quá Giang có 9/38 bài có sử dụng từ đêm (tỷ
lệ 23,7%). Phan Huyền Thư ở Rỗng Ngực có 9/24 bài có dùng từ đêm (tỷ
lệ 37,5%). Còn Vy Thuỳ Linh ở ba tập thơ Khát; Linh; Đồng
Tử có 52/156 bài thơ có sử dụng từ đêm (tỷ lệ 33,3%). Vì vậy, có thể
khẳng định đêm trong thơ Ly đã trở thành một thủ pháp
nghệ thuật mang tính quan niệm. Đêm trong thơ Ly
là đêm của tiếng gọi tâm linh, một tâm linh cựa quậy,
sinh động trong hành trình đi tìm bản thể của chính mình. Đó là đêm của
tiếng đàn "nhẹ khuấy không gian" tan chảy vào tâm hồn tạo thành một cộng
hưởng sâu sắc làm cho thi nhân không còn cảm giác mình đang hiện tồn mà đã tan
chảy trong vũ trụ đêm.
Màn đêm dang
tay
Ôm tiếng đàn vào
lòng
...
Không hiểu
ta đang bay
trong tiếng đàn
hay tiếng
đàn đang lơ lửng
trong ta...
(Tiếng đàn đêm)
Đêm không chỉ có tiếng đàn mà còn có
tiếng hát. Nhưng không phải tiếng hát của Người mà tiếng hát của Mưa. "Mưa
hát", mà lại hát trong đêm là một liên tưởng thú vị và bất ngờ. Tiếng hát
của mưa đã tạo hồn cho đêm, làm cho đêm thêm
lung linh, huyền ảo.
Trời
về đêm
Khi trời về đêm
Mưa đuổi nhau,
Mưa hát
(Mưa hát)
Nhưng không dừng lại ở đó, với cảm quan tinh tế của một nữ
thi sĩ, tác giả không chỉ lắng nghe thanh âm của đêm qua
tiếng "Mưa hát" mà còn cảm nhận được cái "Mùi đêm" lẫn vào
mùi hoa Ngọc lan, lẫn vào trong mưa toả trong không gian đêm đầy quyến rũ.
Mùi
ngọc lan lẫn vào mùi đêm
Lẫn vào trong mưa
Lẫn vào trong tôi
Đuổi nhau,
Hát
(Mưa hát)
Và như vậy, đêm đã trở thành một
sinh thể. Đêm không chỉ biết hát, đàn, mà có cả mùi, có
cả "màu đêm" với:
Những
con ngựa đêm hí bạt gió
vọng màu đêm Bắc Hà
Hình như lúc nầy ta không còn thấy sự cách biệt giữa con
người và thiên nhiên. Ý niệm về một Thiên Nhân hợp nhất
trong triết học Đông phương được minh định ở đây rất rõ ràng và sâu sắc. Tôi lẫn
vào trong Mưa. Mưa lẫn trong Tôi.
Cả Tôi và Mưa lẫn vào trong tiếng
hát, trong mùi hoa Ngọc Lan và mùi của Đêm...
Tất cả tạo thành một giao hưởng đêm đầy hư thực, bay lên cùng sao trời để:
Nghe mưa hát suốt
đêm
(Mưa hát)
Màu đêm trong thơ Ly không chỉ là màu
của không gian đêm tỉnh lặng trong hạnh phúc, an lành mà đó còn là màu của một
không gian rần rật vỡ đêm với những âm thanh sôi động vang vọng
từ những cuộc đời đầy gian lao vất vả của cuộc mưu sinh mà hình ảnh đoàn
ngựa thồ là chứng nhân của biết bao nỗi buồn trong những lo toan cơm
áo...
Đoàn
ngựa thồ gõ vó đường núi âm âm
Tiếng
hát rần rật vỡ đêm
Vỡ lòng...
...
Ngựa ơi ta hiểu sao mắt mi buồn hơn màu đêm xứ Bắc
(Ngựa
đêm Bắc Hà)
Trong thơ Ly đêm đã trở thành thế
giới của tâm thức. Nên đêm không chỉ là hiện thân của
những nỗi đau trần thế mà còn là nơi trở về của bản thể. Sau những ồn ào của cuộc
sống, đêm như một cái phểu thanh lọc tâm hồn, một thứ
"Sóng đêm" phản tỉnh của tâm linh để con người nhận ra chính
mình.
Những
hỗn loạn của ban ngày
Đêm không bắt được
Những nỗi lòng như sông uẩn khúc
Chỉ chảy được về đêm
(Sóng đêm)
Nhưng kết tinh tiếng gọi hồn của đêm trong
thơ Ly chính là đêm miên viễn của tình yêu đôi lứa. Đêm
tình yêu trong thơ Ly như một "cây đàn muôn điệu" với nhiều cung bậc
thanh âm khác nhau. Đó là đêm của sự gắn bó ái ân nồng nàn đến cuồng nhiệt của
người phụ nữ với một ý thức rất cao về nữ quyền
Đêm là của chúng mình
Tình yêu thắp sáng đêm
Đêm là của chúng mình
Sao nở ngủ
hở anh.
(Đêm là của chúng mình)
"Đêm là của chúng mình / sao nỡ ngủ hở anh".
Câu thơ như một tuyên ngôn hiện sinh cháy bỏng khao khát yêu đương của người phụ
nữ. Điều ấy có thể "gây sốc" với những phụ nữ chịu ảnh hưởng sâu nặng
của quan niệm đạo đức truyền thống nhuốm màu sắc nho gia. Nhưng lại phù hợp với
những người phụ nữ hiện đại khi họ luôn ý thức rằng người phụ nữ vẫn có quyền
được yêu và được thụ hưởng tất cả những giá trị của tình yêu, kể cả những giá
trị về phương diện nhục cảm mà đã có thời được xem như một điều cấm kỵ trong cuộc
sống lẫn trong văn học. Điều mà Vi Thuỳ Linh đã xác quyết trong thơ:
Khu vườn ắng lại chỉ còn Anh và em
Khởi đầu phận sự thiêng liêng
Những cặp chân khoá chặt nhau khước từ chân lý
(Anh sẽ ru em ngủ- Đồng Tử)
Đó cũng là cảm thức trong thơ Đoàn Ngọc Thu:
Thôi,
Em sẽ làm tình cùng trăng, cùng gió và cả mặt trời
Đêm cong mình lên và trăng mềm phủ sáng
(Yêu II - Quá Giang )
Vì vậy đêm trong thơ Ly là đêm của
một không thời gian tâm lý, là đêm của hiện hữu chất chứa
trong đó sự thăng hoa của tình yêu với những khát vọng thành thực.
Chiều
im im và sạch sẽ
Ngồi trong phòng tắm
im im chờ đêm lên
(Chiều im im)
Mong chờ đêm lên không chỉ hiện hữu trong thực tại mà còn
chảy tràn vào trong cả giấc mơ, trong tâm thức của người con gái tạo nên những
rung cảm mãnh liệt.
Đêm
về
Những sợi trong suốt ngân lên
Tôi rung mình bay bổng
(Giấc mơ)
Vì đêm vừa thực lại vừa ảo, vừa
hiện hữu lại vừa hư vô. Và có khi đêm đã vượt thoát khỏi
sự dẫn dụ của con người để "chảy lên trời" làm "buốt
óc tôi" làm "tóc rơi nghẹt sông", "Máu tuột
khỏi tim" "Đáy sông khô cạn". Bài thơ Đêm
chảy lên trời thể hiện sự liên tưởng phong phú, giàu cá tính sáng
tạo với những hình ảnh gợi cảm, gợi hứng, gợi tình... Đó là đêm của
những cuồng vọng yêu đương ngây ngất đầy bản năng nhưng không tầm thường mà
trái lại rất nhân văn thể hiện một vẻ đẹp thánh thiện.
Tôi
khát nước
Ngửa mặt lên trời hút đêm vào miệng
lênh láng trời đen
Nhảy xuống lòng sông
Nằm chờ đêm ngập
Mặt trời nằm ốp la trên đất
Thiên thần mút lòng đỏ bằng đầu cánh mỏng
Thản nhiên nhìn
đêm chảy
chảy lên
tôi...
(Đêm chảy lên trời)
Nhưng đâu phải lúc nào con người cũng mạnh mẽ và dồn nén
khát dục như thế!? Bởi dục vọng của con người thì vô hạn mà năng lượng chắp
cánh cho những dục vọng ấy lại vô cùng hữu hạn. Cho nên, nhiều khi con người cảm
thấy bất lực trước những khát thèm trong đời sống. Đó chính là bi kịch của phận
người. Ly đã nhìn thấy rõ tấn bi kịch nầy và thể hiện điều ấy thật tinh tế với
một sự đồng cảm sâu sắc. Đây chính là căn tính tạo nên giá trị nhân bản trong
thơ Ly:
Mở
mãi, muốn mở mãi
Mà bầu ngực vẫn trắng, không đêm.
Mở mãi, muốn mở mãi
Bầu ngực này căng đêm
Soi vào gương
bất lực và khóc
Trong vô vàn những giọt nước mắt
Một giọt đêm ứa ra từ bầu ngực trắng.
(Mở nút đêm)
Cho dẫu là thiên tài chăng nữa, đã là con người, chúng ta
luôn đứng trước những giới hạn. Vì vậy, sự bất lực của con người trước những
khát / tham / dục vọng của chính mình cũng là điều tất yếu. Chúng ta cần nhận
ra sự giới hạn này để biết chế ngự và biết làm chủ bản ngã / năng của mình. Người
con gái trong thơ Ly tuy chứa đầy dục vọng đến cuồng nhiệt, nhiều khi muốn đốt
cháy mình trong những đam mê nhục cảm. Nhưng họ không bao giờ tự buông thả mình
dù là trong đêm, vì đêm thường đồng loã với "tội lỗi". Ngược lại, ta
vẫn thấy một sự phát sáng từ trong tâm hồn của họ rực rỡ trong "màu đêm",
"mùi đêm", "bóng đêm". Phía ấy cũng là một phần
thanh âm tiếng gọi hồn của đêm trong thơ Ly với những
âm vang đồng vọng thể hiện vẻ đẹp tâm hồn nguời phụ nữ. Đó là nỗi lo sợ hồn
nhiên, đầy nữ tính của người con gái khi đối diện với người mình yêu trong đêm
lặng lẽ. Bởi vì:
Em sợ phải khờ dại
Sợ tan trong mắt anh
(Sợ)
Rõ ràng đêm ở đây chính là tâm trạng
của người con gái vừa sợ đánh mất mình trong tình yêu nhưng cũng sợ mất tình
yêu trong anh. Tâm trạng này tuy mâu thuẫn nhưng lại rất thành thực. Tình yêu
bao giờ cũng là hiện thân của sự tận hiến nhưng không bao giờ đồng loã với sự
buông thả. Vẻ đẹp của tình yêu bao giờ cũng đồng hành với những khát vọng kiếm
tìm. Cái ranh giới mong manh ấy đòi hỏi ở con người một sự đốn ngộ, một nghị lực
để vượt thoát trước những cám dỗ của bản năng. Bởi lẽ nếu không tỉnh táo thì sẽ
rơi vào bi kịch và lúc đó:
Soi
vào gương thấy đêm hốc hác
biết mình đã bị bẫy vào đêm
(Lô Lô)
Bởi vì:
Đêm
trước mặt là thực
Đêm ngoài kia là ảo ảnh.
(Lô Lô)
Đêm ngoài kia là ảo ảnh hay đời ngoài kia
cũng chỉ là ảo ảnh. Nhận thức được điều này nên đêm trong
thơ Ly không chỉ có những yêu đương cháy bỏng, những khát vọng cuồng si
mà đêm còn là tiếng gọi thẳm sâu trong tâm thức trước
những nỗi cô đơn chất ngất của phận người mà khi đọc lên lời thơ đã làm ta nhói
buốt tận tâm hồn.
Đêm
giật mình thức giấc
Không thấy anh bên cạnh
Không hiểu sao lòng bàn tay đầy nước
Đêm rót lên mình những giọt lạnh
(Nửa đêm)
Bởi lẽ, trong tình yêu bao giờ người con gái cũng gánh chịu
những thiệt thòi, những mất mát, hy sinh nhiều khi như là sự lựa chọn của định
mệnh:
Em không biết
đến tình yêu nồng nàn
Rượu tình
yêu có say những đêm không anh
Người phụ nữ tự trói mình
Bằng sự dửng dưng của anh
(Trầm cảm)
Và đêm bây giờ chỉ là sự hoài niệm
trong trống vắng, đơn côi với những nhớ thương, tiếc nuối mà người con gái chỉ
biết thì thầm gởi cho đêm như một tiếng gọi hồn:
Anh
đã đi rồi hồng ơi sao màu tro
Hồn tro ủ lửa cho đêm,
Hay cho anh?
Vằng
trăng kia lạnh lắm!
......
Từng đêm
Hồn tro âm âm
Âm âm
Âm âm
(Hồng Tro)
Đêm luôn gắn với những hoài niệm, những
khát vọng, trong kí ức thi nhân như một vô thức trong sáng tạo nên đã trở thành
một căn tố trong thi pháp của thơ Ly. Vì vậy, đêm trong
thơ Ly không còn là đêm của không thời gian vũ trụ mà
đã trở thành một mã văn hoá, mã thẩm mỹ trong thế giới nghệ thuật thơ của Ly.
Nó là sự kết tình những vui buồn, hờn giận, yêu thương, được mất, những hạnh
phúc, khổ đau mà Ly đã trải nghiệm trong đời. Đó cũng là tâm thức bao trùm lên
hành trình sáng tạo nghệ thuật của Ly. Giải mã được hình tượng đêm trong
thơ Ly chúng ta sẽ chạm đến mã văn hoá, mã thẩm mỹ trong thơ Ly, từ đó mới mong
giải mã được thế giới nghệ thuật thơ của Ly.
Bùi Giáng cho rằng: "cõi thơ là cõi bồng phiêu"
đi vào cõi thơ là đi vào một thế giới mà ở đó mọi hiện thực đều chông chênh,
huyễn hoặc. Hiện thực trong thơ bao giờ cũng là hiện thực tâm trạng. Nó không
chỉ có hiện thực bên ngoài mà còn là hiện thực bên trong, là ảo ảnh của hiện thực.
Hiện thực ấy hiện hữu trong thơ Ly như những mảnh vỡ của tâm hồn thi sĩ mà ở đó
đêm đã trở thành một ẩn dụ của tâm linh.
Cắt đêm ra từng mảnh nhỏ
Rồi khâu đêm lại bằng tóc
Cho đến khi đầu trọc
Cắt ta ra từng mảnh nhỏ,
Rồi khâu ta bằng hết đêm này đến đêm khác
Cho đến khi trắng hếu đêm
(Cắt)
Có một Thiền sư đã từng nói đại ý: Sáng hôm nay trước
ngàn đạo quân tôi không biết sợ nhưng đêm nay tôi sợ chính mình. Thật vậy, khi
đối diện với đêm là lúc con người đối diện với chính mình. Vì vậy đêm trong
thơ Ly chính là một mảnh hiện thực của tâm linh, nhưng không phải là một thứ
tâm linh mang tính siêu hình mà đó là thứ tâm linh thể hiện một chiều kích khác
của hiện thực đời sống. Đó là một cõi hiện thực đầy ảo diệu mà thơ cần khám phá.
Lâu nay, có người cạn nghĩ cho rằng thơ là tấm gương phản
ánh hiện thực nhưng đó chỉ là hiện thực trần trụi ở đời, mà người ta quên rằng
thơ lại có một hiện thực khác đó là hiện thực của tâm linh, hiện thực của cõi
mơ, của vô thức. Và đó cũng là thế giới của thơ. Vì "Thơ cũng huyền diệu
như trời" (Charles Henriford). Thơ đi từ cõi thực đến cõi mộng và ngược lại
từ cõi mộng thơ lại về với cuộc đời thực. Hành trình của thơ cũng là hành trình
của huyền thoại và cổ tích. Vàđêmtrong thơ Ly là một bản giao hưởng
vang lên những tiếng gọi hồn như một sự ám ảnh của tâm linh không chỉ trong vô
thức mà cả trong tiềm thức và ý thức của thi nhân.
Không
muốn đêm cũng thấy đêm
Không muốn đêm cũng có đêm
Trên đầu là đêm
Dưới chân cũng là đêm
(Khúc đêm)
.......
Quay
lưng lại là đêm (5 lần)
Chỉ thấy đêm khi tâm thấy đêm (3 lần )
Phía trước mặt là đêm (4 lần)
Có khi nào ta rơi vào cảm giác đầy ma mị ấy ta sẽ cảm nhận
sâu sắc về tiếng gọi hồn trong đêm của thơ Ly đồng vọng trong
ta như thế nào?! Và khi ấy, biết đâu trong một sát na nào đó của hiện hữu ta bắt
gặp bản thể của mình mà ngày thường ta đã đánh mất nó, chối bỏ nó, chạy trốn nó
trong cuộc sống trần thế vốn quá nhiều bụi bặm và bất an này. Và trong cõi thẳm
sâu của tâm linh có khi ta lại nghe vang vọng tiếng gọi hồn của chính ta từ
trong cõi u mê. Và khi đó, cũng như Ly ta bỗng "giật mình" để rồi:
Nhắm
mắt
Trùm kín chăn
Nghe đêm cuộn quanh mình
(Khúc đêm)
Và
Khi
thức dậy
Thượng đế nhìn con Kiến
Phiến Cẩm thạch thấy Người
Con Kiến thấy đêm
(Danh
ngôn - Rỗng Ngực, Phan Huyền Thư)
TRẦN HOÀI ANH
Nguồn: NVTPHCM
ĐỌC THÊM VĂN CHƯƠNG PHƯƠNG
NAM:
