Nhà thơ Inrasara
1. Lí do chọn đề
tài
Trong nền văn học Việt Nam hiện đại, văn học các dân tộc
thiểu số còn rất trẻ và chiếm tỉ lệ khá khiêm tốn. Tuy vậy, nó đã và đang dần
trở thành một bộ phận khăng khít, độc đáo, góp phần làm nên diện mạo đa dạng và
phong phú của văn học dân tộc. Thơ dân tộc thiểu số phong phú và chiếm ưu thế
hơn văn xuôi nhưng hiện nay văn xuôi dân tộc thiểu số đã và đang có những biến
chuyển tích cực cả về số lượng và chất lượng nghệ thuật. Văn xuôi nói chung và
tiểu thuyết nói riêng của một số cây bút dân tộc thiểu số Việt Nam gần đây có sự
mở rộng về đề tài, có nhiều dấu hiệu mới trong cách nhìn và tư duy nghệ thuật,
trở thành mảng đề tài hấp dẫn, hứa hẹn những đóng góp nhất định về khoa học và
thực tiễn.
Đội ngũ các nhà văn dân tộc thiểu số từ thời kì đầu cho đến
nay không ngừng lớn mạnh về số lượng và trưởng thành trong từng trang viết. Có
những tài năng xuất sắc, cũng có những tác giả chưa định hình được phong cách
riêng nhưng tất cả các văn nghệ sĩ đều nỗ lực, nghiêm túc trong sáng tạo nghệ
thuật với mong muốn giữ ngọn lửa văn chương của dân tộc mình. Có thể kể đến các
tên tuổi tiêu biểu sau: miền Bắc có Triều Ân, Nông Minh Châu, Cao Duy Sơn, Vi Hồng…;
miền Trung có La Quán Miên, Kha Thị Thường…; Tây Nguyên có Y Điêng, Hlinh Niê,
Kim Nhất…. Đặc biệt vùng duyên hải Nam Trung Bộ có một tác giả đã trở thành một
hiện tượng trong giới sáng tác văn học suốt thời gian vừa qua. Ông là Inrasara
– người được mệnh danh là “Đứa con của Tháp nắng”, “Kẻ lưu giữ văn hóa Chăm”.
Inrasara là một cây bút dân tộc thiểu số đã thành
danh trong lĩnh vực thơ ca và nghiên cứu, phê bình văn học. Với ý thức tìm hiểu
tâm hồn dân tộc cũng như giới thiệu để thế giới biết đến dân tộc Chăm, văn học
Chăm, Inrasara đã dành nhiều tâm huyết, không ngừng tìm tòi, sưu tầm
để bảo tồn kho tàng văn học Chăm; đồng thời có những thể nghiệm mới mẻ, cách
tân làm cho nó trở nên phong phú hơn. Ông vinh dự nhận được nhiều giải thưởng
văn học trong nước và quốc tế cho lĩnh vực nghiên cứu, phê bình và thơ. Gần
đây, Inrasara đã cho ra mắt bạn đọc hai cuốn tiểu thuyết với phong cách riêng: Chân
dung Cát và Hàng mã kí ức. Từ khi được xuất bản và ra mắt
công chúng, hai cuốn tiểu thuyết này đã gây được sự chú ý với các nhà phê bình,
nghiên cứu và sự quan tâm của bạn đọc yêu mến Inrasara. Có nhiều những ý kiến
bàn luận, thậm chí tranh luận xung quanh hai cuốn tiểu thuyết này. Vậy tiểu
thuyết của Inrasara có những đặc điểm gì về nội dung và nghệ thuật? Tiểu thuyết
của ông có những tìm tòi, khám phá gì mới mẻ và những vấn đề gì còn tồn tại? Đó
là nội dung trọng tâm mà luận văn này sẽ đi sâu tìm hiểu.
2. Lịch sử vấn đề
Inrasara từng bộc bạch: “Mỗi cuộc đời có định mệnh
của nó. Định mệnh mở ra ngay ở khởi đầu của hành trình đời người. Với tôi, văn
chương như là một định mệnh”. Định mệnh ấy cùng với một tinh thần lao động
nghệ thuật nghiêm túc, một sức sáng tạo dồi dào, Inrasara xứng đáng là người
lao động cần mẫn, chăm chỉ trên “cánh đồng chữ nghĩa”, giống như “gã nông
phu mắc nợ văn chương, chàng thi sĩ mang khối óc học thuật” (Nguyễn Hàng
Tình). Nâng niu và sống hết mình với văn hóa dân tộc Chăm, ông đã khẳng định được
cá tính sáng tạo độc đáo trong sự nghiệp sáng tạo nghệ thuật của mình. Được mệnh
danh là “Đứa con Tháp Chàm” và vinh dự nhận được nhiều giải thưởng văn học trong
nước và quốc tế cho lĩnh vực nghiên cứu và thơ, Inrasara là nhân vật tiêu biểu
xuất hiện với tần số khá cao trên truyền hình và nhiều tờ báo với các cuộc
tranh luận khác nhau. Văn nghiệp của ông trở thành mảng đề tài thu hút được sự
quan tâm của các nhà nghiên cứu, phê bình và là đối tượng chính của các luận án
tiến sĩ, luận văn thạc sĩ. Cụ thể là:
- Trần Xuân Quỳnh (2008), Thơ Inrasara, Luận
văn thạc sĩ, Trường Đại học Đà Lạt.
- Võ Thị Hạnh Thủy (2008), Thế giới nghệ thuật
thơ Inrasara, Luận văn thạc sĩ, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội.
- Lê Thị Việt Hà (2009), Hành trình cách tân thơ
của Inrasara, Luận văn thạc sĩ, Trường Đại học Vinh.
- Trần Hoài Nam (2010), Inrasara Từ quan niệm đến
phong cách, Luận văn thạc sĩ, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội.
- Nguyễn Thị Thủy (2010), Đặc điểm nghệ thuật thơ
Inrasara, Luận văn thạc sĩ, Trường Đại học Sư phạm Huế.
- Nguyễn Thùy Dung (2010), Tinh thần
hậu hiện đại trong thơ Inrasara, Luận văn thạc sĩ, Trường Đại học Quốc gia
Hà Nội.
Và hơn 20 khóa luận cử nhân khác cùng hàng trăm bài viết
của các nhà nghiên cứu, các nghệ sĩ và các bài phỏng vấn Inrasara trên các báo,
tạp chí chuyên ngành như: tạp chí Nhà văn, tạp chí Nghiên
cứu Văn học, tạp chíSông Hương, báo Văn nghệ (Hội
Nhà văn Việt Nam), báo Văn nghệ Thái Nguyên (Hội
Văn học Nghệ thuật tỉnh Thái Nguyên), báo Người lao động, báo Sài
Gòn Giải phóng… cũng như trên các tranh website: Phongdiep.net,
Inrasara.com, Vanchuongviet.org, Tienve.org…
Inrasara còn là nhân vật chính trong các phim tài liệu của
đài truyền hình, trên các kênh VTV1, VTV3, VCT1, HTV7, VOV1… Năm
2005, ông được Đài Truyền hình Việt Nam VTV3 bầu là Nhân vật
Văn hóa trong năm.
Qua những thống kê trên ta có thể thấy, cuộc đời và văn
nghiệp của Inrasara đã thu hút được dư luận và sự quan tâm của giới nghiên cứu
phê bình, báo chí, truyền hình và đông đảo độc giả yêu văn chương. Đặc biệt thơ
của Inrasara có một sức lan tỏa mạnh trong đời sống văn học dân tộc thiểu số
nói riêng và văn học dân tộc đương đại nói chung. Ngay khi tập thơ đầu tiên được
xuất bản (Tháp nắng – 1996), ông đã được dư luận quan tâm và giới
nghiên cứu đánh giá như một hiện tượng văn học. Sau này khi năm tập thơ tiếp
theo lần lượt được xuất bản, Inrasara đã mang đến một hương vị lạ cho thơ Việt
và góp phần không nhỏ vào công cuộc vận động cách tân của thơ Việt Nam đương đại.
Thời kì đầu thơ ông đậm bản sắc dân tộc và mang
phong cách hậu lãng mạn; sau đó dần dần được đổi mới cách tân theo tinh thần hậu
hiện đại, đặc biệt ở phương diện nghệ thuật như việc sử dụng giọng điệu, ngôn
ngữ, hình thức thơ, kết cấu văn bản lạ với nhiều thể nghiệm mới mẻ. Các tác giả
trong các công trình nghiên cứu của mình đã đi sâu tìm hiểu rất nhiều phương diện
trong thơ của Inrasara. Cụ thể là: các phương diện sáng tạo nghệ thuật trong
thơ của Inrasara trong sự vận động phát triển thơ ca Việt Nam đương đại (Lê Thị
Việt Hà); quan niệm nghệ thuật của Inrasara, các phương diện của cái tôi trữ
tình, những đặc sắc nghệ thuật dưới cái nhìn hậu hiện đại trong thơ Inrasara
(Võ Thị Hạnh Thủy); cái hay cái mới trong thơ Inrasara xuất phát từ quan niệm
nghệ thuật của nhà thơ (Trần Hoài Nam), tinh thần hậu hiện đại trong thơ
Inrasara (Nguyễn Thùy Dung)…
Ở lĩnh vực phê bình, Inrasara cũng được đánh giá là đã tạo
được một phong cách riêng độc đáo thể hiện trong giọng điệu, đề tài và phương
pháp phê bình: “Inrasara đã thành công khi tạo được cho mình một phong cách
phê bình riêng. Điểm nổi bật của nhà phê bình Inrasara là tự tin, dũng cảm, dám
nói thẳng, nói thật những điều mình biết, mình nghĩ mà không sợ mất lòng ai”.
Quan tâm đến nhiều vấn đề của đời sống văn chương, đặc biệt là văn học thiểu số,
Inrasara đã có những bài phê bình thể hiện được tài năng cũng như những suy tư,
trăn trở của mình đối với nền văn học nước nhà. Tác giả Trần Hoài Nam cho rằng:
“Thưởng thức phê bình Inrasara, người đọc cũng bị hấp dẫn như đọc chính thơ
ông vậy. Một chất lí luận vừa khúc triết vừa cảm xúc. Mỗi bài viết
dù dài hay ngắn đều có bố cục chặt chẽ, mạch lạc với sự phân bố hợp lí các luận
điểm, luận cứ, luận chứng”. Tiểu thuyết của Inrasara cũng là một sự thể
nghiệm hết sức mới mẻ của ông trong hoạt động sáng tạo nghệ thuật và bước đầu
nhận được sự quan tâm của dư luận. Những nghiên cứu về tiểu thuyết của Inrasara
chúng tôi sẽ làm rõ thêm ở phần sau.
Có thể thấy Inrasara đã mang đến một cơn gió lạ cho văn học
thiểu số đương đại nói chung và văn học Việt Nam nói riêng. Chính thức bước
chân vào văn đàn chưa lâu, nhưng những sản phẩm của quá trình lao động nghệ thuật
của ông đều đã tạo được những dấu ấn riêng. Việc tiếp tục tìm hiểu, nghiên cứu
sâu thêm về Inrasara và sự nghiệp văn chương của ông là một việc làm cần thiết.
Không chỉ là để có cái nhìn rõ ràng, đánh giá một cách toàn diện, chính xác về
một cây bút dân tộc Chăm nói riêng mà còn để đánh giá, nhận xét một cách toàn
diện và đầy đủ hơn về thành tựu và hạn chế của văn học dân tộc thiểu số đương đại
nói chung trong tiến trình phát triển của văn học dân tộc.
Tiểu thuyết Chân dung Cát (2006)
và Hàng mã kí ức (2011) của Inrasara sau khi được ra mắt độc
giả đã thu hút được sự quan tâm của đông đảo dư luận và tạo được hiệu ứng trong
đời sống văn chương. Hai cuốn tiểu thuyết “là nỗ lực mới của ông trong việc
khắc họa diện mạo Chăm và cố gắng chinh phục thể loại, để có một ý niệm “tiểu
thuyết” của riêng mình”. Tiểu thuyết của Inrasara xuất bản chưa lâu; mặt
khác chúng lại là sự thể nghiệm của ông theo lối hậu hiện đại, một điều rất mới
mẻ trong văn xuôi (tiểu thuyết) dân tộc thiểu số. Vì vậy mà các nghiên cứu, tìm
hiểu về nó chưa nhiều. Chủ yếu là các bài viết của các nhà nghiên cứu, phê
bình, các bài phỏng vấn, các bài viết nhỏ, đăng rải rác trên các phương tiện
thông tin đại chúng. Tuy vậy, một số phương diện trong đặc điểm tiểu thuyết của
Inrasara cũng đã được các tác giả phát hiện và đề cập đến.
Về cảm hứng sáng tác:
Bất kì một tác phẩm nào cũng được bắt nguồn từ sự kết hợp
giữa nội dung hiện thực với cảm hứng sáng tác của nhà văn. Tiểu thuyết của
Inrasara cũng vậy. Phương diện được nhiều tác giả chú ý đến nhất trong cảm hứng
sáng tác của Inrasara là cảm hứng về con người. Trong lời giới thiệu Chân
dung Cát, Khánh Phương đã nêu nhận định khái quát về con người trong tiểu
thuyết của Inrasara: “Có thể gặp những câu chuyện éo le, bí ẩn về những thân
phận dường như phải gánh chịu nỗi bi thương, cái phi lí, khát vọng và sự bế tắc
khủng khiếp của con người”. Tác giả đã nhận thấy và chỉ ra những phức cảm
tính cách của con người Chăm trong tiểu thuyết của Inrasara. Đó là những con
người Chăm bí ẩn, không thuần nhất, đầy mâu thuẫn mà đặc biệt nhất là ở họ luôn
ẩn chứa một nỗi buồn khó hiểu: “Con người Chăm mạnh mẽ, bản lĩnh văn hóa
nhưng “buồn đến muốn tìm gò mối lủi vào””. Chung quan điểm này với Khánh
Phương, Trần Vũ trong lời giới thiệu nhân dịp xuất bản cuốn tiểu thuyết Chân
dung Cát của Inrasara cũng khẳng định: “Nỗi buồn Chăm, bí ẩn Chăm,
có lẽ đó là điều mỗi bạn đọc có thể hướng tới và sẻ chia với tác giả Chân dung
Cát”.
Các tác giả cũng nhận thấy trong Hàng mã kí ức, cảm
hứng đậm nét nhất trong sáng tác của Inrasara là cảm hứng về con người: “Inrasara
rủ rỉ câu chuyện, như lời tâm tình, về cuộc đời mình, về bạn bè, về làng xóm…”.
Từ những câu chuyện đó mà số phận của con người hiện lên một cách vừa cụ thể lại
vừa có gì đó khó hiểu mà Trần Can gọi đó là một “dấu chấm hỏi”: “Hàng mã kí ức
chỉ là một câu chuyện kể, những buồn vui của một phận người hay nhiều phận người
trong xã hội Chăm nhỏ bé trong một quãng thời gian lịch sử được vẽ nên như những
dấu chấm hỏi”. Đó là những con người có nguyên mẫu thật trong đời sống
nhưng được Inrasara tái hiện lại trong một cuốn tiểu thuyết mang tính chất hư cấu.
Tuy nhiên, theo như Th.S Lê Thị Việt Hà đánh giá thì ở đó “Inrasara không ngại
phơi trần bản chất thật của con người như nó vốn có, đặc biệt trong cuộc sống
xô bồ hiện tại”. Tác giả Đinh Trần Toán còn chỉ ra cảm hứng về con người
trong sáng tác của Inrasara là xuất phát từ cội nguồn văn hóa của dân tộc. Vì
thế mà qua tiểu thuyết “Ông vẽ gương mặt cha ông mình, thông qua đó vẽ gương
mặt văn hóa của dân tộc mình”.
Bên cạnh cảm hứng về con người, các tác giả cũng đã đề cập
và chỉ ra trong tiểu thuyết của Inrasara còn chứa đựng cảm hứng về dân tộc, văn
hóa Chăm. Trong Chân dung Cát, Khánh Phương nhận định: “Có thể bắt
gặp những truyền thuyết xưa cũ vừa hào hùng vừa cay đắng của một cộng đồng mạnh
mẽ, có bề dày văn hóa và trí tưởng tượng mãnh liệt trong chặng đường dài vươn
mình huy hoàng và tàn lụi”. PGS.TS Đào Thủy Nguyên và TS Dương Thu Hằng
trong bài viết “Văn xuôi dân tộc thiểu số Việt Nam trên hành trình hội nhập”
cũng chỉ ra có một Minh triết Chăm tồn tại đậm nét trong Hàng mã kí ức và
Inrasara đang tìm trở lại trong quá khứ để vẽ lại diện mạo của nó như vai trò một
“phu phục sử” (Đinh Trần Toán). Vũ Xuân Tửu cũng nhận thấy có một “nền
văn hóa tộc người Chăm Nam Trung Bộ” và “những vỉa tầng văn hóa Chăm”
trong Hàng mã kí ức của Inrasara. Tác giả cho rằng thông qua cảm
hứng về văn hóa, cộng đồng dân tộc ấy Inrasara muốn gửi một bức thông điệp theo
cách của mình: “Không ai tìm về quá khứ, chỉ để chơi như một thứ
cổ vật, Hàng mã kí ức muốn gửi một thông điệp,về phát triển văn hóa Chăm trong
thời hiện đại”.
Có thể thấy, các tác giả đã quan tâm và chỉ ra được hai cảm
hứng lớn trong tiểu thuyết của Inrasara. Tuy nhiên sự tìm hiểu còn chưa được kĩ
lưỡng, chưa thật sâu và chưa có tính tổng hợp, khái quát. Một số nhận định mang
tính chất cảm xúc, cảm nghĩ cá nhân. Cảm hứng về văn hóa chỉ được nhắc đến
thoáng qua, sơ sài. Vì thế trong công trình này, chúng tôi sẽ tìm hiểu, nghiên
cứu một cách cụ thể, toàn diện, tổng hợp và khái quát cảm hứng về con người và
văn hóa Chăm trong tiểu thuyết của Inrasara. Phần nào đó làm sáng tỏ nét khác
biệt mang màu sắc dân tộc trong cảm hứng về con người và văn hóa dân tộc trong
tiểu thuyết của Inrasara so với các cây bút dân tộc thiểu số ở các vùng miền
khác, đặc biệt là ở miền núi phía Bắc (Cao Duy Sơn, Vi Hồng).
Một phương diện khác trong cảm hứng sáng tác của Inrasara
ở thể loại tiểu thuyết là cảm hứng về thiên nhiên thì gần như chưa có một công
trình, một bài nghiên cứu, bài viết nào đề cập đến. Ở đề tài này chúng tôi sẽ
tìm hiểu, nghiên cứu phương diện này, giúp người đọc không chỉ nhận diện, có
thêm kiến thức về dải đất Nam Trung Bộ mà qua đó còn thấy được cuộc sống ở các
plây Chăm và tâm hồn con người Chăm qua cảm hứng về thiên nhiên miền duyên hải
trong tiểu thuyết của Inrasara.
Về phương diện nghệ thuật:
Các phương diện nghệ thuật cơ bản trong tiểu thuyết của
Inrasara được các tác giả chú ý và nghiên cứu là: nhân vật, cốt truyện, ngôn ngữ
và giọng điệu.
Về nghệ thuật xây dựng nhân vật: Các tác giả đã chỉ ra những
thủ pháp mà Inrasara sử dụng để xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết của mình.
Tác giả Trần Vũ kết luận: Trong Chân dung Cát, Inrasara “Không tập
trung vào những biểu hiện cụ thể của tiến trình, của sự kiện đời sống, tính
cách, thân phận… Inrasara khắc học chân dung Chăm bằng lát cắt bén ngọt: khắc họa
tinh thần Chăm. Mỗi chân dung hiện lên chủ yếu trên góc độ tinh thần; để làm
nên một diện mạo “lập thể” tinh thần Chăm. Cái nhìn hóm hỉnh, châm biếm thực sự
đắc dụng trong trường hợp này”. Vì thế hầu hết các nhân vật trong Chân dung
cát theo ông là những “chân dung hoạt kê, châm biếm nhưng lại đượm nét đằm
thắm, sâu lắng – đó là nét duyên riêng của Chân dung Cát”. TS Phạm Duy
Nghĩa trong công trình nghiên cứu Văn xuôi Việt Nam hiện đại về dân tộc
và miền núi cũng đồng tình với quan điểm trên. Ông cho rằng tiểu thuyết Chân
dung Cát của Inrasara đã xây dựng nhân vật bằng cách sử dụng “yếu tố
nghịch dị (grotesque) và bỡn cợt (humour)…” có tác dụng “góp phần
làm giảm bớt không khí trang nghiêm, quan phương, thiếu vắng chất hài khá lâu
trong văn học”.
Tác giả Hoài Nam trong bài viết “Tản mạn từ Chân
dung Cát” cũng phân tích và chỉ ra rằng: nhân vật của tác phẩm này được xây
dựng dựa theo cảm thức dân tộc của Inrasara. “Chân dung Cát là một tập
hợp các chân dung Chăm, thì cũng rất cần phải nói một cách rõ ràng, đây là kết
quả nghiên cứu dân tộc tính dài lâu của Inrasara”. Vì vậy mà những góc độ,
diện mạo tinh thần của các nhân vật đều được “Inrasara lí giải từ chiều
sâu lịch sử văn hóa xã hội Chăm... và bởi thế, nó mở rộng tối đa khả năng trầm
tư mặc tưởng, đi sâu vào thế giới siêu hình và nghệ thuật, nhưng đòng thời cũng
thu hẹp tối đa khả năng chiếm lĩnh đời sống thực tế”.
Về cốt truyện: Các tác giả thống nhất ở cùng quan điểm
cho rằng Inrasara đã sử dụng những kĩ thuật viết hậu hiện đại trong việc xây dựng
cốt truyện. Phạm Duy Nghĩa nhận định: “Tiểu thuyết Chân dung Cát của
Inrasara là trường hợp vận dụng triệt để thao tác “cắt dán”, ghép mảnh của hậu
hiện đại đến mức khai tử cốt truyện, triệt tiêu sự kết nối thời gian và quá
trình diễn biến sự kiện, tước bỏ thắt nút – mở nút…”. Các tác giả khác (Trần
Vũ, Khánh Phương, Phương Thủy, Như Hà, Hoài Nam…) cũng khẳng định tiểu thuyết của
Inrasara có một hình thức tổ chức cốt truyện mới lạ. Tác giả Như Hà trong bài
viết “Truy tìm Chân dung Cát” đã nhận xét về cách thức tổ chức, xây dựng cốt
truyện của tác phẩm này: “Điều đặc biệt trong bút pháp của Chân dung Cát mà
bất kì độc giả nào cũng nhận ra là sự xáo trộn về cột mốc thời gian, xáo trộn về
sự thật với hư cấu; và cắt dán những “bản tin” có sẵn từ các sách, các báo vào
phần sáng tác”. PGS.TS Đào Thủy Nguyên và TS Dương Thu Hằng trong bài viết
“Văn xuôi dân tộc thiểu số Việt Nam trên hành trình hội nhập” cũng đã khẳng định
điểm mới mẻ trong nghệ thuật xây dựng cốt truyện của Chân dung Cát và Hàng
mã kí ức là “truyện không có cốt truyện, truyện lồng trong truyện,
thơ trong truyện và truyện trong thơ... cái chết của thời gian – không gian,
nhân vật và không nhân vật…”.
Về ngôn ngữ, giọng điệu: Đây là một phương diện nghệ thuật
góp phần tạo nên nét khác lạ trong tiểu thuyết của Inrasara. Nhìn nhận về
phương diện này trong tiểu thuyết Chân dung Cát có những quan
điểm có vẻ trái ngược nhau. Tác giả Phương Thủy trong bài viết “Chân dung
Cát - chân dung Chăm thời hiện đại” cho rằng: “Giọng điệu trong
Chân dung Cát là một sáng tạo phong phú và hấp dẫn. Trong một tác phẩm chứa đựng
kiến thức văn hóa sâu rộng, Inrasara vẫn sử dụng thành công ngôn ngữ văn học
hài hước, châm biếm mà đậm chất thơ”. Nhưng TS Phạm Duy Nghĩa lại cho rằng
ngôn ngữ trong tiểu thuyết Chân dung Cát chưa đạt được hiệu quả
nghệ thuật cao. Điều này được ông đề cập đến trong thế so sánh với cách sử dụng
ngôn ngữ của các cây bút tiểu thuyết dân tộc thiểu số hiện đại và nhận thấy: “Ở
Chân dung Cát của Inrasara có sự cách tân về ngôn ngữ một cách cực đoan. Ngoài
ngôn ngữ nghệ thuật, một lượng không nhỏ từ ngữ thuộc các phong cách ngôn ngữ
khác được đưa vào trang viết khiến cho văn bản được gọi là tiểu thuyết này mang
dáng dấp một công trình nghiên cứu xã hội khô khan, tính khái niệm lấn át hình
tượng”. Nó gần giống sản phẩm tiểu thuyết của một nhà thơ, một nhà nghiên cứu.
Ngôn ngữ, giọng điệu trong Hàng mã kí ức theo
Th.S Lê Thị Việt Hà đánh giá là: “giàu màu sắc uy-mua, giọng văn khinh khoái
với cái nhìn đa chiều, qua tinh thần hậu hiện đại, tất cả nhẹ như không.
Theo tác giả Trần Can, đó còn là “giọng văn khá duyên dáng, giản dị và lôi
cuốn với những buồn vui nhẹ nhõm của một người từng trải nỗi đời và nỗi người”.
Các tác giả cũng chỉ ra những hạn chế trong việc sử dụng
ngôn ngữ của Inrasara. Trong bài viết “Chân dung Cát – chân dung
Chăm thời hiện đại”, tác giả Phương Thủy nhận xét: “Đôi khi người đọc cảm thấy
nhà văn đã quá tay trong việc trình bày rất nhiều vốn từ ngữ trong kho kiến thức
văn, sử, ngữ, triết, cả phương Đông lẫn phương Tây trong tác phẩm của mình…”.
Chính điều này khiến cho độc giả có cảm giác là tác giả “lạm dụng và nói hơi
dài dòng” gây không ít khó khăn trong việc tiếp nhận.
Có thể thấy, tuy các phương diện nghệ thuật cơ bản trong
tiểu thuyết của Inrasara đều đã được tìm hiểu và đề cập đến nhưng còn sơ sài và
chưa thành hệ thống. Các thủ pháp và cách thức xây dựng nhân vật chưa được
nghiên cứu đầy đủ, nghệ thuật sử dụng ngôn ngữ, giọng điệu chưa được quan tâm
nhiều. Đặc biệt là cuốn tiểu thuyết Hàng mã kí ức – tác phẩm
ra đời sau. Các nghiên cứu, tìm hiểu của các tác giả chưa xác lập được một diện
mạo hình thức nghệ thuật đầy đủ và cụ thể về tiểu thuyết của Inrasara. Các tác
giả mới chủ yếu nêu ra nhận xét chứ chưa có sự phân tích một cách sâu sắc. Vì
thế, ở đề tài này, chúng tôi trên cơ sở kế thừa, tham khảo những nhận định của
những người nghiên cứu đi trước; đồng thời dựa trên cơ sở lí thuyết hậu hiện đại
để tìm hiểu, nghiên cứu một cách cụ thể, rõ ràng, toàn diện đặc điểm nghệ thuật
trong tiểu thuyết của Inrasara. Từ đó thấy được những điểm mới mẻ, đột phá của
Inrasara trong cách viết so với các cây bút tiểu thuyết dân tộc thiểu số khác
cũng như nỗ lực của Inrasara trong việc đưa văn học dân tộc thiểu số đền gần
hơn hòa nhập với văn học nước nhà nói riêng và văn học thế giới nói chung.
***
Trong Chân dung Cát và Hàng mã
kí ức mênh mông những câu chuyện kể và được kể lại bằng một cách thể
hiện mới lạ, khá rắc rối nhưng lại giúp con người nhận ra và trải nghiệm nhiều
điều trong cuộc sống, không chỉ là với Chăm mà là của con người ở mọi nơi. Có
thể nói, với tiểu thuyết, ở chừng mực nào đó, Inrasara đã làm được cái điều mà
ông từng tuyên bố: “Hãy viết như công dân thế giới”. Tức là: “Phá bỏ bức
ngăn văn chương ngoại vi với văn chương (lâu nay được cho là) trung tâm. Là chặt
đứt thứ tư duy chật hẹp như thể quyết một lần cho mọi lần bước ra khỏi ao làng
chật chội từng gò bó lối viết ta. Là từ bỏ mặc cảm nước nhược tiểu, mặc cảm ngôn
ngữ nhược tiểu, phức cảm tự tôn, tự ti dân tộc. Chúng ta học tập thế giới và sẵn
sàng cống hiến trở lại cái tinh túy nhất của chúng ta cho văn chương thế giới”.
Như vậy, tiểu thuyết của Inrasara nói riêng và sáng tác của Inrasara nói chung
nhằm cố gắng xóa nhòa ranh giới giữa văn chương dân tộc thiểu số với văn học Việt
Nam, cũng thể hiện tư tưởng hội nhập của ông với văn chương thế giới…
Trong dòng chảy của văn học dân tộc thiểu số, Inrasara đã
và đang nổi lên như một hiện tượng độc đáo. Ông là một tài năng nhiều mặt. Và ở
thể loại nào cũng tạo được hiệu ứng với dư luận. Không chỉ thể hiện ý thức bảo
tồn bản sắc dân tộc, văn hóa dân tộc thông qua hoạt động trước tác (nghiên cứu,
sưu tầm, dịch thuật) mà ông còn luôn nỗ lực trong việc phát huy và làm phong
phú vốn văn hóa truyền thống ấy của cha ông bằng các sáng tác của mình ở các
lĩnh vực phê bình văn học, thơ và tiểu thuyết. Ở thể loại tiểu thuyết, với một
quan niệm mới mẻ, Inrasara đã có những thể nghiệm trong kĩ thuật viết theo xu
hướng hậu hiện đại mà trước hết là ở hình thức tổ chức tác phẩm nhằm chuyển tải
tư tưởng trong tư duy nghệ thuật của ông: làm mới chính mình và làm mới tiểu
thuyết để đưa tiểu thuyết dân tộc thiểu số hòa nhập với văn học của cộng đồng
dân tộc anh em trên đất nước Việt Nam và vươn ra tầm thế giới.
NGUYỄN THỊ THANH BÌNH
Theo NVTPHCM
