Nhà văn - dịch giả Huỳnh Phan Anh (trái)
và nhà thơ Phạm Chu Sa gặp nhau trên đất Mỹ.
Tôi gặp và quen biết Huỳnh Phan Anh khoảng năm 1972, khi thỉnh thoảng anh đến tòa soạn tạp chí Văn nhận nhuận bút hoặc tạm ứng nhuận bút... những bài chưa viết.
Những năm 1965-1975 là thời kỳ chiến tranh ác liệt nhất,
cũng là giai đoạn bùng nổ của văn học miền Nam với nhiều khuynh hướng, trường
phái văn học, từ cực hữu đến thiên tả, từ dân tộc đến hiện sinh… Có thể coi đây
như thời kỳ “trăm hoa đua nở” của văn học đô thị miền Nam với sự xuất hiện hàng
loạt cây bút trẻ đầy nội lực. Họ viết như sợ ngày mai sẽ không còn được cầm bút
bởi chiến tranh không trừ một ai. Thế nhưng có vài nhà văn vẫn “dạo chơi” trong
cõi văn chương, trong đó có nhà phê bình văn học - nhà văn - dịch giả Huỳnh
Phan Anh, tuy rất nổi tiếng nhưng vẫn tự nhận mình là nhà giáo “đi lạc vào văn
chương”.
Những người đồng hành đi tìm tác phẩm văn chương
Tác phẩm phê bình văn học đầu tay của Huỳnh Phan Anh là Người
đồng hành hay Văn chương và kinh nghiệm hư vô. Kế đó là tập
tiểu luận - phê bình Đi tìm tác phẩm văn chương với cách nhìn
và cảm nhận mới về văn chương, một phương pháp phê bình hoàn toàn vượt thoát những
định đề phê bình cổ điển. Hai tác phẩm này đã đưa Huỳnh Phan Anh trở thành cây
bút phê bình hàng đầu của văn học miền Nam bấy giờ khi tuổi đời tác giả chưa tới
30. Sau đó, Huỳnh Phan Anh cùng với các nhà văn - nhà phê bình Nguyễn Xuân
Hoàng, Nguyễn Nhật Duật, Nguyễn Quốc Trụ, Nguyễn Hữu Trí và Đặng Phùng Quân quy
tụ thành nhóm Đêm Trắng. Đêm Trắng là nhóm văn học có khuynh hướng hiện sinh,
đi tìm cái mới trong văn chương để làm mới văn chương. Hầu hết thành viên của
nhóm là nhà văn kiêm nhà giáo dạy văn học và triết học. Huỳnh Phan Anh rất ngưỡng
mộ và chịu ảnh hưởng của Jean Paul Sartre, nhà văn - nhà triết học người Pháp,
người có công xiển dương chủ nghĩa hiện sinh.
Huỳnh Phan Anh cộng tác thường xuyên với bán nguyệt
san Văn, tạp chí văn học uy tín ở miền Nam trước năm 1975. Anh còn
cộng tác với các tạp chí, tuần báo văn nghệ Văn học, Vấn đề, Khởi
hành... Ngoài phê bình, Huỳnh Phan Anh còn được biết đến là một dịch
giả uy tín với những tác phẩm dịch tiêu biểu như Chuông gọi hồn
ai của E. Hemingway, Lạc lối về của H. Boll, Tình
yêu bên bờ vực thẳm (tức Khải hoàn môn) của E.M.
Remarque, Victor Hugo - bí ẩn cuộc đời của A. Maurois, Thế
giới của Sophie của J. Gaarder, Tình cuồng của R.
Radiguet, Hợp tuyển thơ Yves Bonnefoy... Đặc biệt, tập
thơ Rimbaud toàn tập là bản dịch đầy tâm huyết. Phải là một
nhà thơ đích thực mới có thể chuyển ngữ được những câu thơ với ngôn ngữ đi trước
thời đại hàng trăm năm của Rimbaud. Hơn 20 năm sau Huỳnh Phan Anh
khẳng định trong tuyển tập Thơ tự do (NXB Trẻ, năm 1999) với
bài tiểu luận ngắn về thơ tự do. Nhà phê bình họ Huỳnh có cái nhìn
mới và phóng khoáng mang tính “tiên tri” về thơ tự do hay là sự toàn cầu hóa của
thơ. “Nó báo trước một thời đại toàn cầu chỉ mới hình thành và đang còn là một
ý niệm mới”. Hiện nay toàn cầu hóa là xu thế tất yếu của nhân loại.
“Chuyên gia” tạm ứng nhuận bút
Năm 1972 tôi
làm việc tại số 3 Phạm Ngũ Lão, cùng địa chỉ của tòa soạn tạp chí Văn và nhà in
Nguyễn Đình Vượng, nên vẫn
thường gặp các nhà văn, nhà thơ kẹt tiền đến gặp cụ chủ nhiệm báo Văn, cũng là
ông chủ nhà in, nhà xuất bản, xin tạm ứng.
Nhà phê bình
Huỳnh Phan Anh là một trong các “chuyên gia” tạm ứng nhuận bút. Huỳnh Phan Anh
than bị nợ nần “khủng bố”! Anh dạy học lương khá cao nhưng đánh xì phé thường tháu cáy và thua cháy túi. Ban ngày đi dạy, ban đêm dịch sách nhưng
cũng không đủ tiền trả nợ thua bạc.
Cũng vì
bị nợ nần khủng bố nên anh nhận lời một trùm sách viết cuốn Duyên Anh - Tuổi trẻ mộng và thực. Sách
viết về cuộc đời và tác phẩm của nhà văn bestseller bấy giờ.
Anh không tiết lộ nhưng tôi chắc nhuận bút cuốn này khá
cao thì anh mới viết. Tuy là viết theo đơn đặt hàng nhưng Huỳnh Phan Anh viết rất nghiêm túc, phân tích
tỉ mỉ yếu tố ăn khách nhờ văn phong hấp dẫn của các tác phẩm của Duyên Anh, cả
trong hai mảng đề tài trái ngược nhau: Tiểu thuyết gai góc, bụi bặm về thế giới
du đãng và văn chương trong sáng của thế giới trẻ em. Nhà văn đầy cá
tính này là cây bút nổi tiếng viết truyện thiếu nhi rất ăn khách, cùng lúc ông
cũng là một nhà văn hàng đầu của mảng đề tài du đãng, cách gọi những con người và hoạt động của “thế giới ngầm” như
cách nói bây giờ với cách nhìn ưu ái những nhân vật “chọc trời khuấy nước” hét ra lửa bấy giờ.Nhiều tác phẩm
của Duyên Anh được dựng thành phim rất ăn khách.
Huỳnh Phan Anh tâm sự: “Mình viết theo đơn đặt hàng nhưng
vẫn viết rất nghiêm túc, phân tích đúng mực các tác phẩm của Duyên Anh”. Trong
giới viết lách bấy giờ cũng có một số “lời ong tiếng ve” về tác phẩm Duyên
Anh - Tuổi trẻ mộng và thực nhưng Huỳnh Phan Anh phớt lờ. Anh bảo: “Kệ
chúng nó! Thói tức ăn ghét ở, bạn lạ gì”.
Ngọn lửa đìu hiu
Sau năm 1975, Huỳnh Phan Anh vẫn tiếp tục viết nhưng chỉ
xuất bản một tập tạp bút Không gian và tác phẩm văn chương. Phần lớn
là dịch. Anh dịch khá nhiều nhưng chủ yếu cho có việc làm kiếm nhuận bút mua gạo.
Thời gian này tôi thường gặp Huỳnh Phan Anh ở mấy quán
bia hơi, nhâm nhi những cốc bia đối chứng pha trà đá và rượu đế, uống vào nhiều
khi đầu nhức bưng bưng nhưng không uống thì uống gì bây giờ? Uống bia đối chứng,
tán gẫu về văn chương, triết học và... ngựa đua. Bởi lúc này trường đua ngựa
Phú Thọ bắt đầu mở đua lại, mà Huỳnh Phan Anh vốn mê đỏ đen nên không Chủ nhật
nào không đến đó. Nhiều khi chỉ cá độ mấy đồng “nhưng mà vui” - anh kết luận.
Có lần tôi theo anh vào trường đua và cá độ theo anh. Thường thì Huỳnh Phan Anh
thua nên nói theo “tam đoạn luận”, tôi theo anh nên tôi cũng thua!
Những năm 1990, đời sống kinh tế khá hơn, vợ anh buôn bán
ở chợ Vườn Chuối có đồng ra đồng vào. Thường thì 10 rưỡi, 11 giờ trưa, Huỳnh
Phan Anh lội bộ từ nhà ở đường Võ Văn Tần ra quán Trống Đồng trên đường Lê Quý
Đôn. Anh thường ngồi một mình, uống mấy chai bia Sài Gòn rồi đi bộ về. Có khi
tôi đến ngồi với anh, vui vẻ vài ve rồi chở anh về nhà, hoặc có khi gặp mưa lại
ghé vào một quán khác làm tiếp “tập hai”.
Cuộc sống hiện tại khép kín ở Mỹ
Năm 2002, Huỳnh
Phan Anh sang Mỹ định cư tại San Jose, một TP ở Bắc California có hơn 100.000
người Việt nhưng anh sống gần như khép kín, cách biệt, cả với giới văn nghệ sĩ
- bạn bè cũ của anh. Phần do anh bị bệnh tim, phần không biết lái xe, thỉnh thoảng
đi đâu thì vợ chở.
Hồi cuối năm ngoái, tôi và họa sĩ Rừng bắt xe đò từ Nam Cali
đi lên San Jose thăm anh. Tôi cứ sợ ông bạn già bị bệnh tim, không tìm thăm có
khi không còn cơ hội. Nhỡ như
năm 2014 khi tôi lên San Jose thăm Nguyễn Xuân Hoàng và anh vì nghe anh
Hoàng bệnh nặng. Nhà văn Nguyễn Xuân Hoàng trước năm 1975 là thư ký tòa soạn tạp chí Văn ở Sài Gòn, tòa soạn cùng
địa chỉ với báo tôi, sau sang Mỹ định cư lại tiếp tục là chủ biên tạp chí Văn ở
Mỹ. Nguyễn Xuân Hoàng là bạn thân của Huỳnh Phan Anh, mấy chục năm trước cùng lập
nhóm Đêm Trắng. Sang Mỹ, hai người lại
ở cùng TP nhưng ít gặp nhau do anh Hoàng rất bận rộn chuyện báo chí, còn
Huỳnh Phan Anh thì ẩn cư lo trị bệnh.
Khi tôi đến, anh cho biết Nguyễn Xuân Hoàng bệnh khá nặng, đang cấp cứu trong bệnh
viện. Anh và tôi thay nhau gọi điện thoại cho anh Hoàng nhưng không ai bắt máy.
Sau đó mấy ngày, tôi về Việt Nam nghe tin Nguyễn Xuân Hoàng mất, thấy ngậm ngùi
và tiếc là đã tới nơi mà
không gặp mặt trước khi anh về miền miên viễn.
PHẠM CHU SA
PLO 28-5-2017
