Nhà thơ Nguyên Sa
Rất ít tiếp nhận
những ảnh hưởng thi ca tượng trưng hay siêu thực của thế giới kể từ cuối thế kỷ
XIX tới nửa đầu thế kỷ XX, thơ Nguyên Sa là dòng chảy tự nhiên hướng tới sự nhuần nhị, từ một vài lối thi
tứ Đông phương kết hợp với lối tạo hình ảnh trực quan, “vật thể hoá”, ý
tưởng hoá, tiến xa khỏi ngôn ngữ ước
lệ cổ thi hay cảm quan hiện đại khởi đầu của các nhà thơ tiền chiến, như một
cách thức tự nhiên bộc lộ tâm thế trong trẻo hồn hậu và những tổn thương chưa từng
có của con người Việt Nam trong thời cuộc mới.
Nguyên Sa chủ
trương sáng tạo thi ca thoát khỏi đơn vị “âm vận” để đạt tới lối thơ tự do, bao
hàm nhạc điệu nội tại tuôn chảy nhờ vào ám ảnh và những vận động riêng của tâm
thức nhà thơ. Cũng trong quá trình này, sự đổi mới về mặt hình ảnh cũng
như ý tưởng đồng thời xảy đến, phần nào ngoài tầm ý
thức của nhà thơ, như một bước chuyển
hoá tất yếu của thế giới thơ.
* * *
Bài thơ đầu
tiên được công bố rộng rãi của Nguyên Sa, “Tiễn biệt”, viết năm 1953.
“Paris” và “Paris có gì lạ không em” viết năm 1954, 1955. “Nga”, “Nga đầy ắp
Paris là bài thơ tình đầu
tiên” năm 1955. Nhưng có thể xem sự nghiệp thơ Nguyên Sa chính thức được khởi
đi từ năm 1956, khi ông từ Paris trở về miền Nam Việt Nam. “Thơ tình của những
ngày tháng hôn nhân đến trước thơ tình tuổi học trò”. “Áo lụa Hà Đông, Tuổi mười
ba, Tháng Sáu trời mưa, trình làng ở Sáng Tạo những năm 56- 57” (Theo Hồi ký
Nguyên Sa). Viết lại những bài thơ tình,
kể từ thơ tình học trò hay những
hồi ức ở thời điểm quan trọng khác, ít phụ thuộc vào thực trạng và tuổi tác người viết hiện tại, với một bút pháp nhuần
nhị, tương đối ổn định, là biểu hiện sự trưởng thành về mặt ý thức nhà
thơ.[1]
Nguyên Sa là một
trong những giọng thơ đầu tiên, sớm nhất khơi nguồn dòng chảy thơ miền Nam (thơ miền Nam như một cách định
danh mang tính chất văn học sử chứ không thể hiện tính khu biệt về địa lý).
Vừa tiếp nối những giá trị của thơ
tiền chiến: giải phóng khỏi lối cảm xúc ước lệ, mô tả thế giới trong hiện thực
trực quan, bước đầu khám phá thế giới của tiềm thức và giấc mơ, nhưng đồng thời
cũng tạo ra khoảng cách đối với dòng thơ tiền chiến bằng những giá trị riêng biệt, ngay khi các vị chủ suý
của dòng thơ ấy vẫn còn tiếp
tục đồng hành trên thi đàn, như Vũ
Hoàng Chương, Đinh Hùng...
Thoát khỏi một
kiểu chủ thể phiếm định nhân danh các giá trị tinh thần của đời sống Trung đại
(nho phong, lãng tử, nhân nghĩa, chí khí, mệnh bạc, chinh an, viễn xứ...)
các nhà thơ tiền chiến mặc lòng
khơi ngỏ thế giới đầy hương sắc thi
vị của xúc cảm và rúng động, nhất là trong luyến ái hay những lãnh địa
phiêu bồng của giác quan: say, điên, mơ... Nhưng ngay cả khi để lại dấu tích cá nhân hay cố gắng cá nhân hoá con
người trong thi ca, nhà thơ tiền chiến vẫn chưa dời xa khỏi việc bộc lộ con người
thi ca căn bản bằng những biểu hiện ước lệ.[2]
Con người thi
ca được cá nhân hoá tối đa,[3] gắn liền với thể trạng, tâm tính, biến
cố, tri thức, vận mệnh của người làm thơ trong những mối liên hệ với thời đại,
sớm xuất hiện trong thơ miền Nam từ những năm cuối thập kỷ 1950.
“Con người ấy”
đem cả những hoang mang thời cuộc, dưới góc độ cá nhân, hay những sự kiện riêng
tư vào thơ.
Vì thế,
nói đời thơ Nguyên Sa trực tiếp gắn liền với thời kỳ ông sống và viết ở miền
Nam, và từ sau 1975 trở đi, ở hải ngoại, là nói tới một tâm thức sáng tạo nảy nở
từ chính miếng ăn, hơi thở, từ tồn tại bao gồm cả con người sinh vật, con người
thời cuộc và con người tinh tuý...
để làm thành thi ca.
Con người
trong thơ miền Nam không chỉ có luyến ái và những rúng động tinh khiết hay đau
thương cao quý như thời kỳ
thơ tiền chiến, mà còn là con người yếu lòng, thất bại, bi thảm hay hàm chứa bản năng sinh vật.
Nghĩa là con người với “tính người”
rộng lớn hơn.
Ngay từ những
bài thơ tình của thời kỳ đầu thơ Nguyên Sa, như “Áo lụa Hà Đông” ra đời vào tháng 5- 1957, “Mưa
tháng Sáu”..., nhà thơ đã bộc lộ con người cá nhân yêu đương và chứng nghiệm một cách dốc lòng, cuồng
phóng, không hề ý thức về bất cứ một giới định nào, đan xen không phân biệt với
con người luôn thảng thốt, hồ nghi, tự vấn về tồn tại. Đó là hai mặt của cùng một
bản thể đã bị tước mất nơi trú ẩn về
tâm tưởng, tước mất cảm giác hài hoà yên ổn của lòng tin vào cái bền vững,
có thực, bản thể chênh vênh, vô hướng,
bị đe doạ và dồn đuổi đến những giới hạn.
Khởi đầu là
không gian tâm tưởng thuần khiết mang những dấu ấn thực tại:
Nắng Sài Gòn anh đi mà chợt mát / Bởi vì em
mặc áo lụa Hà Đông / Anh vẫn yêu màu áo ấy vô cùng / Thơ của anh vẫn còn
nguyên lụa trắng...
Thoạt tiên câu thơ tưởng như chỉ là lời xưng tụng thi vị hoá.
Nhưng chưa ai
thực hiện cú ẩn dụ lạ lùng bằng địa danh như Nguyên Sa. Không phải địa danh phiếm
chỉ, nhằm nói sự chia cách trong luyến ái (Thôn
Đoài ngồi nhớ thôn Đông / Cau thôn Đoài nhớ trầu không thôn nào - Nguyễn
Bính), ý nghĩa địa - văn hoá có thực của “Sài Gòn” hay “Hà Đông” khiến
cho câu thơ không còn là những liên tưởng đơn thuần, hay sự tương đồng về cảm giác. Nó đặt người đọc trước một
hiện tại rõ ràng chứ không nệ vào khả năng làm đầy những gì thiếu hụt,
xoá nhoà ranh giới địa vật lý vốn dồi dào của tâm tưởng để tuỳ thích tạo ra mộng ảo.
Hình
bóng người tình trong thơ Nguyên Sa hết sức lạ thường:
Anh vẫn nhớ em ngồi đây tóc ngắn / Mà mùa thu dài
lắm ở chung quanh ...
Mượn lối hình
ảnh đăng đối trong thơ cổ, Nguyên Sa tạo nên một thực tại khác lạ, không còn
ranh giới giữa hiện hữu với ý niệm trừu tượng. Cái mơ hồ của ý niệm được thay thế bằng cảm giác vật chất có
thực để trở nên gần gũi, mang đậm những dấu ấn giác quan.
Em không nói đã
nghe lừng giai điệu / Em chưa nhìn mà đã rộng trời xanh
Một lối liên tưởng quen thuộc, nhưng vẫn đậm vẻ cực đoan, không tưởng, tạo ra thực tại khả
thể của tâm trí.[4]
Sau này, ý
tưởng ít nhiều hiện sinh đó tương đồng
và trở lại trong cảm quan siêu hình Đông phương nhuần nhị với ca từ Trịnh
Công Sơn những năm 1960:
... Dù em khẽ bước
không thành tiếng / cõi đời bao la vẫn ngân dài
(“Vẫn có em bên đời”)
... Người đi vẫn đi
/ chiều qua vẫn qua
(“Hành hương trên đồi cao”)
Con người
trong thơ Nguyên Sa vừa bị đẩy vào tình thế phải hồ nghi tồn tại và nhận
biết của bản thân, vừa chủ động tạo ra những tồn tại mới:
Người về đêm nay
hay đêm mai / Người sắp đi chưa hay đi rồi... Sao người đi sâu vào
không gian trong / Bức tường vô hình nên bức tường dầy mênh mông / Và sao
lòng tôi không là vô tận / Cho gặp gỡ những đường tàu đi song song...
Người về, lòng tôi buồn , hay lòng tôi vui / Áo không có màu nên áo cũng chưa
phai / Tôi muốn hỏi thầm người rất nhẹ / Tôi đưa người hay tôi đưa tôi?
Không còn
cảm giác chắc chắn về tồn tại, Nguyên Sa biến cái mênh mông vô định mà ông khát
khao chứng nghiệm, cầm nắm, thành những sự vật vừa cụ thể vừa mơ hồ, đứng ngoài luật định của cả hiện hữu lẫn vô
hình: bức tường dày mênh
mông, áo không có màu...
Ông tạo ra cho
con người những khả thể tồn tại để tương xứng với cái mênh mông của cõi
đời:
... Và hãy nói năng
những lời vô nghĩa / Hãy cười bằng mắt ngủ bằng vai / Hãy để
môi rót rượu vào môi / Hãy cầm tay bằng ngón tay bấn loạn ... Gió có lạnh hãy cầm
tay cho chặt / Đêm có khuya em hãy ngủ cho ngoan / Hãy biến cuộc đời thành những
tối tân hôn / Nếu em sợ thời gian dài vô tận ...
... Da em trắng anh
chẳng cần ánh sáng / Tóc em mềm anh chẳng thiết mùa xuân ...
Nỗi “bấn loạn” của kẻ đang yêu tới mức không còn tự chủ,
hoặc là trước hạnh phúc ngoài sức tưởng
tượng, hoặc trước một nguy cơ chưa biết, bộc lộ chính trạng thái bản năng, bị dồn
đuổi bởi những khao khát và bất ổn của tồn tại. Sự hoán đổi trạng thái và các
giác quan đem lại một thực tại rạn vỡ khỏi nhận biết thông thường, một thế giới
phải chấp nhận xáo trộn và bất ổn, đến từ xáo trộn của tâm can.
Dừng ở ngưỡng
cửa cảm xúc nhục thể mà không bận tâm hơn đến những biểu hiện của nó, nhà thơ
muốn khắc hoạ tình yêu và con người ở trạng thái ham muốn, khao khát chứ không phải đã chứng nghiệm
hay được thoả mãn.[5] Tình yêu ở dạng “ẩn ức” mới là khoảnh khắc hiệu
nghiệm để con người giác ngộ cùng lúc ý nghĩa tuyệt vọng, không bao giờ có thể
viên mãn của tồn tại, ý nghĩa chớp thoáng của hiện hữu trong vô cùng không gian
và lớp lớp thời gian.
Tuy nhiên, khoảnh khắc khám phá bùng nổ về cảm giác hiện
sinh có sức mạnh đẩy lùi xoá nhoà những ám ảnh trừu tượng, vô biên như “cuộc đời”, “thời gian dài vô tận”,
“ánh sáng”, “mùa xuân”...
Con người
trong thơ Nguyên Sa coi những hệ luỵ, phiền não, thậm chí cả đoạ đày về
tinh thần lẫn thể xác là điều bình thường của tình yêu cũng như cõi sống, chứ không hi vọng một cõi của lạc thú hay thống khổ đều
thanh cao như quan niệm trước đây:
... Em đã khóc, anh
đã khóc và chúng mình đã khóc / Bước chân lê trên những hè phố không quen /
Chúng mình đã khóc vì không được gần nhau như hai con chim / Chúng mình
đã khóc vì không có tiền làm lễ cưới lễ xin ...
(“Nga”)
Để cuộc nghênh đón ta được thêm phần trọng thể: những
người con gái ngây thơ hãy trở về nhà đi ngủ sau khi đánh răng rửa mặt
chải đầu và đọc kinh cầu nguyện ban đêm / Những nhà phê bình văn nghệ rẻ tiền ,
những thầy giáo chạy điểm trong kỳ thi trốn ngay vào bóng tối...
(“Hịch”)
Đam mê luyến ái là nguồn động lực, xung năng sống quan trọng.
Trong thơ Nguyên Sa, nó trở thành biểu hiện huy hoàng nhất mà cũng bao hàm khía
cạnh thống khổ, sầu luỵ, với những đen tối chưa lường trước của tồn tại, bởi nó
là thứ tình yêu được báo động bằng kết cuộc bi thảm tất yếu.
Con người luyến ái và con người bàng hoàng, âu lo về tồn tại trong thơ Nguyên
Sa không phân biệt, bởi cùng xuất phát từ một bản thể với hai mặt, một mặt là
khao khát sống trong lành, tráng kiện, mặt kia là cảm thức về nguy cơ, cái chết,
sự đày ải điếm nhục.
* * *
Thơ Nguyên Sa
tràn đầy những sự kiện cá nhân.
Mùa xuân buồn lắm em ơi / Anh vẫn đạp xe từ Sài Gòn
lên trường đua Phú Thọ / Đạp xe qua nhà em / Nhìn vào ngưỡng
cửa / Nhà số 20 / Anh nhớ má em hồng...
... Bởi vì từ Sài Gòn lên tận trường
đua Phú Thọ / Hết cả tiền uống một ly nước mía / Mà cũng không gặp em / Nên
khát đắng linh hồn...
(“Mùa xuân buồn lắm em ơi”)
... Tôi mời em vứt bỏ lại đằng sau những kinh
thành buồn bã với phong tục, thói lề, bạc vàng giả dối: muốn làm người
yêu thì phải đỗ Tú tài ...
... Em có thể đến
đây với đôi giày cao gót để tưởng mình em vóc hạc / Nhưng nếu em vội vã thì
em cứ đi chân không? Tôi sẽ bọc mười đầu ngón chân với tất cả linh hồn say đắm
yêu em...
(“Mời”)
Tôi đợi em ở một
góc công trường .... Tôi đợi em từ 8 giờ, bây giờ đã 9 / Có lẽ đã 9 giờ 5 phút
...
(“Đêm mưa”)
Không bị ràng
buộc phải tạo ra văn cảnh ít nhiều “giống cái thực có” như văn xuôi, ngôn ngữ
thơ trước đó mượn lối nói ước lệ, hình ảnh, để truyền đạt nhanh và hiệu
quả nhất tới người đọc tâm hồn, trạng
thái “nội tại” của nhà thơ. “Sự kiện hoá” đồng nghĩa với việc gia tăng tính tự
sự (khác với kể chuyện bằng thơ) nhằm từng bước thoát khỏi hệ thống ngôn ngữ
thơ ước lệ, hướng tới những cách thức mang đậm dấu ấn sáng tạo cá nhân.
Những sự kiện - riêng tư công
nhiên đẩy lùi nội dung, thẩm mỹ ước lệ, trả lại cho thơ ý nghĩa chân xác
từ những thông tin gắn liền với cá nhân người viết. Nó xác định tâm hồn một nhà thơ bằng hiện hữu riêng tư, duy nhất
của chính nhà thơ đó, chứ không phải những giá trị chung chung mà nhà thơ tự
nguyện hoá thân, đại diện.
Trường hợp “sự
kiện cá nhân” vẫn là tưởng tượng hư cấu cũng có thể xảy ra, thậm chí phổ biến;
tương tự như trường hợp sự kiện “có thực”, quan trọng, nó được xem như một nỗ lực
của tâm trí người viết thoát khỏi phạm vi những hình dung có sẵn, hướng tới những bản chất khác của đối tượng
mô tả.
Sự xuất hiện sự
kiện cá nhân đồng thời bộc lộ lòng tự tin của con người vào bản chất duy nhất, riêng lẻ, nhỏ bé của mình
trước thế giới vốn được xem là cao
siêu trừu tượng bao quát của thơ ca.
Khi tham dự phần
riêng mình vào thơ như một cá
thể, rất tự nhiên con người khó lòng gạt bỏ phần vận mệnh trong vận mệnh
thời cuộc, dân tộc, quê hương. Vận mệnh
trong thời cuộc, của dân tộc, là phần không thể xoá trắng, là tấm hộ chiếu
không thể tẩy rửa của người viết, ngay cả với những nhà văn lưu vong, để bước
ra với khái niệm chung nhân loại. Không có một khái niệm “loài người” chung
chung nào nhất thiết loại trừ một hay một số bản sắc riêng lẻ.
Tuy nhiên,
không nên nhầm lẫn thái độ “làm người” trong sáng tạo của nhà văn với việc cố ý
sử dụng văn học như một phương tiện cho những mục tiêu chính trị xã hội ngoài
văn chương.
Thơ ca trung đại cũng đã có truyền thống bộc lộ con người thời cuộc, con người công dân của người
viết, thông qua những “chí làm trai”, “tấc lòng ưu ái”, “tấc son”, hay phê phán “thói đời” đen bạc
xảo trá, sự xói mòn đạo đức... tuy nhiên vẫn dừng ở nhân danh những giá
trị tinh thần của cộng đồng. Văn xuôi tiền chiến đã xuất hiện cái nhìn phê phán
mạnh mẽ với cái ác và bất công xã hội, xuất phát từ giá trị nhân đạo và bênh vực
quyền sống, (cũng có cái nhìn “phê phán” xuất phát từ sự bảo thủ)... thể hiện ý
thức xã hội rõ rệt của người viết.
Nhưng với thơ ca hiện thời, khi sự thể hiện con người cá nhân riêng tư được xem
như phẩm chất trước tiên, thì con người thời cuộc trong sự thể hiện riêng tư này là điều tinh tế và đặc biệt.
Con người cá
nhân trong thời cuộc của Nguyên Sa là con người phê phán một cách sòng
phẳng, nghĩa khí:
Cắt cho ta, hãy cắt
cho ta... Sợi vu oan dưới gáy / Sợi bè phái đâm ngang / Sợi ghen tuông đứng
dọc / Sợi xích chiến xa, sợi dây thòng lọng / Sợi hưu
chiến mỏng manh, sợi hận thù buộc chặt / Sợi nấp trong hầm / Sợi ngồi trong hố
/ Sợi đau xót như dây dù chẳng mở / Sợi treo cổ tình yêu , sợi trói tay
hy vọng / Cắt cho ta... / Cắt cho ta, hãy cắt cho ta / Sợi Hà Nội khóc trong mưa
/ Sợi Sài Gòn buồn trong nắng / Sợi dậy học chán phè / Sợi làm thơ
thiểu não / Sợi đặc như dùi cui / Sợi rỗng như khẩu hiệu ... Sợi cắt đứt
tim chồng / Sợi chặt đôi ruột vợ / Sợi nhố nhăng như cuộc đời / Sợi ngu si như
lịch sử / Sợi đợi những ngón tay đi qua / Sợi đợi những ngón tay chẳng đến... Hãy
cắt... Cho cả những thằng sa đích phê bình văn nghệ rẻ tiền / Cho cả những thằng
xẻo thịt non sông / Cho cả những thằng băm vằm tổ quốc / ... Cho chính bản thân
ta bơi trong tội lỗi... Hãy cắt tóc và nhìn / Mặt quê hương đổi mới
(“Cắt tóc ăn Tết” - phần II, Nhìn em Nhìn
thành phố Nhìn quê hương,
trong Thơ Nguyên Sa, tập II)
Gần như không
có dụng ý “cách tân” nào trong những dòng viết bộc phát, tuôn trào theo
mạch cảm thức đau thương, u uất. Trong ẩn dụ bao quát toàn bài thơ “Hãy cắt tóc và nhìn / Mặt quê hương đổi mới” là những cặp so sánh tương xứng
chính xác và nghiêm khắc không khoan thứ. Ẩn sau những hình ảnh so sánh,
ẩn dụ là dòng ý tưởng sắc bén được bộc
lộ trong thái độ cương liệt và độ lượng sâu sắc, làm lay động tâm can:
Vu oan / bè
phái / ghen tuông / xích chiến xa / dây thòng lọng / hưu chiến mỏng manh / hận thù buộc chặt / đau xót
dây dù chẳng mở / treo cổ tình yêu / trói tay hy vọng / nhố nhăng cuộc đời
/ ngu si lịch sử... Không miêu tả những sự kiện riêng lẻ, cụ thể, không “bên
này” hay “bên kia” chiến tuyến, thơ
Nguyên Sa đứng trên góc độ những đau đớn, tổn thương của nhân tính và nhân phẩm
con người để lên án chiến tranh, sự đầu độc huỷ hoại đời sống bình thường đang lan nhanh từng ngày từng giờ khắp
mọi nơi, và tính chất đen tối của lịch sử.
Những bài thơ
được viết trong khoảng năm 1966 đến 1975, thời điểm mà cuộc chiến tranh lan rộng
với chạy đua cao trào, chết chóc, đau thương nhiễm độc không khí từ thành thị tới
nông thôn, cũng là thời điểm bùng nổ phong trào phản chiến ở miền Nam Việt nam.
Những bài thơ, truyện ngắn mô tả hiện thực chiến tranh phi lý, tàn khốc
ghê rợn, những tiếng nói văn chương, âm nhạc giãi bày nỗi đau khổ thống thiết
và khát vọng hoà bình cháy bỏng. Nhưng
dám lên án trực diện kẻ gây ra tội ác huỷ diệt đời sống và con người, nhận định
đúng động cơ chiến cuộc (xẻo thịt non sông, băm vằm tổ quốc), dám đường hoàng
chỉ ra và lên án đoạn đường tăm tối mê muội của lịch sử, là dũng khí và tầm nhìn
mà không phải người viết văn làm thơ
nào cũng có được.
Nhà thơ cảm nhận
về cái mất mát, bị huỷ diệt của đời sống bằng chính những xói mòn, rời
rã, tê liệt của tâm trạng và cảm thức riêng mình.
Đau buồn trong thơ Nguyên Sa cũng là những ám ảnh vật thể,
bằng xương thịt:
Gặp em không thể chào bằng tay / Em sẽ chê là năm
cành cây / Em sẽ chê là năm nòng súng lạnh / Bởi vì đau hai mươi năm
nay... Gặp em không thể chào bằng mắt / Em sẽ không thể ngủ được ban đêm / Em sẽ
nằm trong cơn thù hận / Em sẽ chìm sâu trong cơn
điên... Gặp em ta sẽ chào như loài kiến / Chào như loài dế chào như loài giun?
Chạm tóc vào nhau ta gục đầu xuống / Như đồng bào ta nằm trong đất đen...
Sáng tạo những
hình ảnh đậm tính trực cảm, khơi dậy trực giác vật thể ở người đọc cũng
là một cách thức cá nhân hóa cao độ trong viết thơ, ở thời điểm hiện tại (thời
điểm nhà thơ Nguyên Sa viết thơ)
cũng như trong dòng chảy thơ
sau này, tùy thuộc tài năng của người viết.
“Tôi mơ hồ cảm
thấy tôi không muốn trở thành một nhà thơ dấn thân. Tôi cũng mơ hồ cảm thấy tôi
không phải một đệ tử trung thành của nghệ thuật vị nghệ thuật. Tôi là người làm
thơ, thơ tình, mà vẫn xúc động trước những khổ đau của quê hương, dân tộc tôi”
(Hồi ký Nguyên Sa)
Một cảm thức thi ca gắn liền với rúng động và thăng trầm
của đời sống, vận mệnh lịch sử của dân tộc, là hệ thẩm mỹ gắn liền với giá trị
nhân sinh, với thông tin và ý nghĩa có thực, duy nhất của một thời đại. Nó có
thể bị “ràng buộc” bởi tính chất lịch sử nhưng không vì thế mà trở thành một kiểu giá trị thời sự, khép kín. Nó
vẫn bao hàm những tín hiệu của không gian thơ ca và thẩm mỹ rộng lớn.
“Khi chân lý không ở ngoài tầm những gương
mặt hóa trang /... Khi ngực hai mươi ở trong tầm viên đạn”, tiên cảm về cái chết trong thơ Nguyên
Sa như vận mệnh chung cuộc đến sớm, có báo trước, cái chết như một khả thể của
đời sống.
Không phải “một
mai tôi chết bên khe Ngọc tuyền” (Hàn Mặc Tử) - cái chết còn cho con người cơ hội, “chết” với Nguyên Sa là một thực
tại bỗng nhiên chuyển thành cõi chết:
Anh cúi mặt hôn lên
lòng đất / Sáng ngày mai giường ngủ lạnh côn trùng / Mười ngón tay sờ
soạng giữa hư không / Đôi mắt đã trũng sâu buồn ảo ảnh ...
... Lúc ra đi hai
chân anh đằng trước / Mắt đi sau còn vương vất cuộc đời ...
... Anh chợt ngứa nơi bàn chân cỏ mọc / Anh chợt
đau vầng trán nặng đêm khuya ...
(“Lúc chết”)
Cõi chết
không phải nơi được giải thoát khỏi
gánh nặng sự sống, mà nó là một dạng “sự sống” khác đau buồn phiền lụy theo
cách khác. Chết chính là một hình dung lạ thường của thực tại, một nỗi khổ lụy lạ lùng mà con
người tình nguyện nếm trải, còn hơn chấp nhận những gì đang diễn ra.
Viết tưởng niệm một người bạn, “Đám tang Nguyễn Duy Diễn”,
không phải tiếc thương:
... Chúng tôi nhảy
múa hò reo / Thế là nó thoát, thế là nó thoát /... Thoát khỏi ngủ, thoát khỏi
ăn, khỏi thở / Khỏi đêm, khỏi ngày, khỏi tháng, khỏi năm / Khỏi chờ, khỏi đợi /
Khỏi nhìn tình ái đội nón ra đi / ... Khỏi bốn mươi giờ dạy học mỗi tuần / Khỏi
viết ban đêm, khỏi đến nhà in buổi sáng / Khỏi phải nhìn, khỏi phải nghe, phải
thấy... Sự thật có phải bao giờ cũng tối như đêm / Tình ái có phải
suốt đời là canh bạc lận / Lịch sử, rút lại có phải là thằng mù sờ soạng...
Sự giải thoát ở đây chỉ có nghĩa mỉa mai. Chết nghĩa là hối
thúc đặt lại những câu hỏi nghi ngờ đời sống, chết như một ngã ngũ, một phương án thay thế cho tất cả những gì
tâm trí nhận thức không thể giải đáp nổi, một hy vọng theo nghĩa mỉa mai đối với
những vô vọng của sự sống.
Sống, là chung sống với cái chết, là ngạc nhiên khi bản
thân còn tồn tại những năng lực sống:
... mùa xuân đã
trôi qua / mùa hạ đã trôi qua / mùa thu đã trôi qua / bây giờ là mùa đông / ...
Lá chết ở trên cành / cành chết ở trên cây / cây chết ở trên đường thành phố /
... thành phố trống vắng / quê hương trống vắng / con giun xéo đã
quằn / anh vẫn đi ở đó / mà vẫn còn yêu em...
(Nhìn em Nhìn thành
phố Nhìn quê hương)
Nguyên Sa từng
nói tới cái chết “bình thường”,
tự nhiên:
... Có bao giờ thèm khát vô biên / Có bao giờ anh
mong đừng chết- dù để làm thơ / Nên tất cả chỉ là yêu em và làm thơ cho đến chết...
Cảm nhận bất
thường về cái chết thực chất là cảm nhận về một đời sống trái với tự nhiên,
không còn gì biện hộ, không còn cơ may, cả cái chết cũng trở nên tuyệt vọng.
* * *
Từ những cảm
nhận trực quan, vật thể, thơ Nguyên Sa tiến gần tới lối bộc lộ ý tưởng, nói cách khác, lối viết sự vật và sự
kiện hóa trong thơ là tiến trình hiện thực hóa ý tưởng.
Chim đã bay / Đã tới / Nàng có đi cùng
không / Đã tới / Chắc nàng phải mặc áo nhẹ / Đã tới / Chắc ta phải mặc áo nhẹ /
Chắc ta phải để lại tất cả / Để lại đầu / Để lại tay / Không chừng để lại nàng
/ Để lại mắt / Để lại vai / Ôi đôi vai / Nàng có nhớ...
(“Chim” - Nhìn em
nhìn thành phố nhìn quê hương)
Từ cảm thức
đan xen chuyển hóa trừu tượng và vật thể, nhà thơ đã tiến xa tới việc
khai thác toàn bộ sự vật và tiến trình sự kiện như một cách mô tả khách quan trực quan, cấu tứ lại
không gian trực quan ấy để nó hiện lên như một ý tưởng, một tâm trạng.
Cuộc du hành
tưởng tượng cùng cánh chim, du hành của mất mát, tan vỡ, lìa bỏ, hủy diệt
được hình dung như một chuyến lên đường
thực thụ, có “bay”, có “tới”, nhưng thay vì mang theo là “để lại” “đầu,
tay, không chừng... nàng, mắt, vai...”, một hành trình không tưởng đến cõi “âm” của các sự kiện và giá trị.
Cái nhìn từ quan sát vật thể sang ý tưởng không tưởng là một bước vừa liền kề vừa táo bạo, đẩy người ta đi hết
ranh giới những hình dung có sẵn.
Giống như sự
quan sát và mô tả hành động một cách cơ giới, bề ngoài, loại trừ toàn bộ những
hình dung từ, tính từ mà thường
chỉ dừng ở việc gợi lại sự vật trong mối quan hệ khá hời hợt với nội tâm người
viết, cố ý tạo ra nội dung thông báo khô khan, cộc lốc, viết thơ đồng thời là phơi bày một tiến trình
cô đọng của hiện thực và ý tưởng. Vì
chủ yếu nhằm tới ý nghĩa thông báo chứ không biểu đạt (lý giải, phân tích theo
những hình dung sẵn có về đời sống), mô tả “trực quan hóa sự kiện” có thể bao
hàm nhiều nội dung thông tin khác nhau, nhiều hệ hình (tầng lớp) giá trị khác
nhau.
Năm ngón tay / Trên
bàn tay năm ngón / Có ngón dài ngón ngắn / Có ngón chỉ đường đi / Có ngón tay
đeo nhẫn / Ngón tay tô môi / Ngón tay đánh phấn / Ngón tay chải đầu / Ngón tay
đếm tiền / Ngón tay lái xe / Ngón tay thử coorse / Ngón tay cài khuy áo / Em
còn ngón tay nào / Để giữ lấy tay anh
(“Năm ngón tay” -
Thơ Nguyên Sa , tập 1)
Chưa hoàn toàn
thoát khỏi lối liên tưởng tương đồng theo thi pháp cũ, nhưng nhà thơ Nguyên Sa
đã ý thức được sức nặng nhiều tầng lớp của lối mô tả trực quan, tính chất
biểu tượng tràn đầy thông tin nhiều chiều của nó để thay thế ngoạn mục cho hình
ảnh ẩn dụ một chiều.
Nguyên Sa viết thơ bằng nhịp điệu và cấu tứ câu văn xuôi từ rất sớm:
Khi xứ sở mùa xuân ở ngoài tầm cánh chim bay / Khi
những đám mây hy vọng ở ngoài tầm những giờ thao thức ban đêm / Khi con tàu
tương lai ở ngoài tầm ngọn hải đăng chờ đợi / Khi hình ảnh đôi giày đầu
tiên, thầy giáo trường làng chân thực, những cánh đồng tuổi trẻ ở
ngoài tầm kỷ niệm...
(“Ngoài tầm”)
1. Rồi trong ngôi nhà ký ức em sẽ đặt anh ở
vị trí nào? Bên cạnh lớp học ngày xưa hay khu vườn tuổi nhỏ? Bên cạnh hình
ảnh đôi guốc cao gót đầu tiên hay con búp bê gẫy tay trên gác bếp? ...
... Em dư
biết giá trị liều thuốc an thần của những bài thơ nói về tình yêu kiếp
khác, sao còn bắt anh chèo thuyền trong ảo tưởng? ...
3. Anh từ chối chiếc bánh còn thừa, tự do hứa
hẹn, chân lý lưỡi lê và những lời an ủi...
4. Tuổi ba mươi và bấy nhiêu lần luỹ thừa đau khổ
/ Nhân danh cánh tay mọc trái nghi ngờ / Nhân danh vầng trán quê hương lo ngại
/ Nhân danh mái tóc chờ mưa sa mạc...
(“Bài giã biệt mới”)
Sự kéo dài kích thước câu thơ đến câu văn xuôi, nhịp điệu văn xuôi uyển chuyển linh hoạt thay
thế nhịp điệu thơ ngắt quãng ngắn, theo một vài lối cố định, đã tạo ra ở
người đọc một tâm thức đọc khác với
tâm thức đọc thơ thông thường. Không phải chờ đón cái du dương, nhịp nhàng, đều
đặn (kể cả với thơ không vần) có tác dụng dẫn dắt vào tâm thái và cảm xúc quen
thuộc, mà là sự tỉnh thức khách quan để nhận biết, theo dõi, liên kết,
chờ đợi “cú sốc” (nếu có) và hình thành phán đoán suy lý. Câu thơ văn xuôi
chuyên chở nhiều sự kiện và tạo điều kiện đặt ra những vấn đề suy tưởng, ý tưởng,
gia tăng ý nghĩa suy lý và tri thức cho sáng tạo thơ.
Ý tưởng trong
thơ Nguyên Sa nhiều lúc còn nảy sinh từ tâm trạng nung nấu bộc phát:
Thằng Chúc bây giờ
nằm trong nhà tù / Thằng Thịnh bị mang đi làm nông trường / Thằng Văn lang thang
những bờ biển xa / Em nó ở nhà bán báo vỉa hè... Niềm đau đất nước mỗi ngày một
đau / Câu hỏi đã lớn mỗi ngày một lớn / Những đứa sát nhân vu oan giá hoạ
/ Những đứa chụp mũ, chụp mũ, chụp mũ / Mỗi ngày một tăng theo cấp số nhân / bạn
bè dần hết theo tỉ lệ nghịch... / ... Chỉ còn câu hỏi, chỉ còn câu hỏi / Trong
óc, trong mắt, trong tay, trên môi / Bao giờ thằng Chúc ra khỏi nhà tù / Và những
thằng Chúc ra khỏi nhà tù / Bao giờ thằng Thịnh ở nông trường
về / Và những thằng Thịnh ở nông trường về / Bao giờ thằng Văn cầm tay quê
hương / Và những thằng Văn cầm tay quê hương / Bao giờ, bao giờ, bao giờ?
(“Bao giờ”)
Câu thơ chuyển
thành dạng thức lời nói thường không chút làm đẹp với toàn bộ nội dung thông
báo cũng như ý tưởng, không hề
còn lại một hình ảnh. Nó cho thấy một thẩm mỹ khác xuất hiện trong quan
niệm và nghệ thuật thơ, sẽ bị bỏ quãng
và tái xuất hiện, bùng nổ vào những năm thơ ca tiếng Việt “đuổi kịp” hành trình
đương đại. Đó là thẩm mỹ hướng về
cái bé mọn, “tầm thường”, xấu xí, cái bị kỳ thị và rẻ rúng, áp chế.
Hành trình
thơ Nguyên Sa là hành trình tự
nhiên của con người kiếm tìm
tình yêu và chân lý của cái đẹp cũng như của cuộc đời, chân lý như một khát vọng
không bao giờ đứng lại, chứ không phải một nội dung nhất định. Sống giữa cuộc đời
hệ luỵ, mệt nhọc, bị tước đoạt dần những thụ cảm tự nhiên, bình thường vốn dĩ, trong lòng một dân tộc
đau khổ, bất hạnh, với những bi kịch mù loà, Nguyên Sa là một nhà thơ đắm đuối và hết lòng với thi ca
như với cuộc đời, để đi qua cuộc đời,
cất trọn chén sống một cách an nhiên, đường hoàng và can đảm.
KHÁNH PHƯƠNG
Nguồn: TIỀN VỆ
_________________________________________________________
Ghi chú:
- Bài viết chỉ khảo sát thơ Nguyên Sa trong phạm vi trước tác chủ yếu từ
năm 1953 cho đến 1975, tập hợp trong 2 thi tuyển, Thơ Nguyên Sa, tập I; Thơ
Nguyên Sa, tập II, phần II, Nhìn em Nhìn
thành phố Nhìn quê hương, NXB Đời, 2000. Đây là phần trước tác của nhà thơ thuộc về dòng chảy cảm hứng và thi pháp thơ miền Nam.
- Vì điều kiện trích dẫn phục vụ ý tưởng
đọc liền mạch của bài viết nên một số phần dẫn chứng thơ Nguyên Sa không giữ được trình bày nguyên gốc của tác giả, xin thành thật cáo lỗi
cùng bạn đọc.
- Bài viết có tham khảo một
số tư liệu về
lý luận văn học và bài viết, khảo cứu về
văn học miền Nam của các tác giả, bạn bè...
____________________
[1] Sáng tạo, khi chủ thể chưa có ý thức tự “giãn cách” đối với bản
thân, ít nhiều mang tính chất tự phát. Khi chủ thể có sự “lùi xa” đối với bản
thân, phải vượt qua khoảng cách thời gian, vận dụng năng lực hồi ức, tưởng tượng,
suy tưởng để khôi phục “cái tôi quá vãng” hoặc kiến tạo hình tượng “vị lai”, đó là thể hiện nỗ lực sáng tạo lại
thực tại và con người. Trong khi thơ ca được lý luận văn học hiện đại
xem như thể loại ràng buộc mật thiết hơn cả với thân thế, thực trạng người viết, thì ý thức tự giãn cách
và năng lực vươn tới giá trị tri thức của nhà thơ vẫn phải được kể đến như là ý nghĩa cơ bản của sáng tạo, đây là hai mặt của vấn đề. Con
người cá thể, đơn nhất, “được quyền” song hành, chuyển hoá với con người tri thức
phổ quát, tạo ra những giá trị mới.
[2] Thơ ca trung đại dù
mang những thông tin cá nhân vẫn là những cá thể ước lệ:
Ới thị Bằng ơi
đã mất rồi
Ới tình ới nghĩa ới duyên ơi
(“Khóc thị Bằng” - Vua Tự Đức)
Chưa bao giờ
có sự hình dung trực quan cụ thể như trong thơ tiền chiến:
“Trong trẻo
như Nguyễn Nhược Pháp” (theo Hoài Thanh- Hoài Chân):
Khăn nhỏ, đuôi
gà cao / Em đeo dải yếm đào / Quần lĩnh, áo the mới / Tay cầm nón quai thao
(“Đi chùa Hương”)
Nhưng là khai
thác chất thơ trong thể loại “kể chuyện bằng thơ”.
Tái hiện sống
động như Vũ Hoàng Chương:
Âm ba gờn gợn
nhỏ / Ánh sáng phai phai dần / Bốn tường gương điên đảo bóng giai nhân / Lui
đôi vai, tiến đôi thân / Riết đôi tay, ngả đôi thân / Sàn gỗ trơn chập chờn như
biển gió...
Nhưng vẫn
trong vòng những giá trị ước
lệ:
Đất trời
nghiêng ngửa / Mà trước mắt thành Sầu chưa sụp đổ / Đất trời nghiêng ngửa /
Thành Sầu không sụp đổ, em ơi!
(“Say đi em”)
Men khói đêm
nay sầu dựng mộ / Bia đề tháng sáu ghi mười hai / Tình ta ta tiếc cuồng
ta khóc / Tố của Hoàng nay Tố của ai
(“Mười hai tháng Sáu”)
[3] Vấn đề “cá nhân hoá
tối đa” có sự trùng hợp và có điểm khác với vấn đề phong cách cá nhân. Nếu như
phong cách cá nhân được hiểu là tập hợp những thành quả sáng tạo về mặt nghệ
thuật của một cá nhân, tạo thành những điểm khác biệt đặc thù, đóng góp, làm mới
cho đặc trưng thể loại, thì sự cá nhân hoá được nhìn nhận về mặt ý thức
và tâm thức sáng tạo. Con người
trong thơ ca càng được cá nhân hoá bao nhiêu, thì những đặc điểm phong
cách càng đậm nét bấy nhiêu. Thơ ca
trung đại không đa dạng, không đậm nét những đặc thù phong cách cá nhân. Nếu
không có những chú dẫn về thân thế, thì thơ thiền của các tác giả khác nhau, thơ “thuật
hoài” của Phạm Ngũ Lão, hay Nguyễn Công Trứ, Cao Bá Quát hay Nguyễn Bỉnh
Khiêm, Nguyễn Trãi, Nguyễn Siêu... rất khó phân biệt. Trong khi đó, để đạt tới
phong cách mẫu mực sách vở như Bà Huyện Thanh Quan hay sự phá cách theo thẩm mỹ
dân gian như Hồ Xuân Hương (?) là
trường hợp vô cùng hiếm hoi. Đường thi cũng có thể quy tập về một hệ thống thi
pháp đặc thù, nhưng những phong cách cá nhân nổi trội nhờ dấu ấn cá nhân hoá ở
mức độ rõ rệt, không nhiều.
[4]
Đập cổ kính ra tìm lấy bóng
Xếp tàn y lại để dành hơi
(Vua Tự Đức)
trong cổ thi,
hay:
Rồi khi khúc
nhạc đã ngừng im / hãy vẫn ngừng hơi nghe trái tim / Còn cứ run hoài trong chiếc lá / sau khi trận gió
đã im lìm (Xuân Diệu)
Ta quá say rồi! / Sắc ngã màu trôi... / Gian phòng không
đứng vững / Có ai ghì hư ảnh sát kề
môi? (Vũ Hoàng Chương)
của thơ tiền
chiến chưa xuất hiện cái không tưởng như trong thơ Nguyên Sa. Không tưởng bỏ
cách quãng cái thực có, cao hơn liên tưởng, biến cái không hình bóng thành khả thể.
[5] Khảo sát một số bài thơ khác của Nguyên Sa công bố trong khoảng những
năm 1956- 1975, biểu hiện tương tự.
ĐỌC THÊM VĂN CHƯƠNG PHƯƠNG NAM:
