Nhà văn Vũ Hạnh
1. Nếu hình dung lý luận - phê bình văn học ở miền
Nam trước 1975 là một dòng sông có nhiều nhánh chảy qua những bãi bờ khác
nhau, thì khuynh hướng lý luận - phê bình Mác-xít là một nhánh sông hiện hữu
như một thực thể sinh động trong dòng sông lý luận - phê bình ấy.
Sự phát triển của một bộ phận văn học không chỉ được
xem xét ở lĩnh vực sáng tác mà còn phải xem xét đến hoạt động lý luận - phê
bình. Chính ở lĩnh vực này, bao giờ cũng thể hiện sự chín chắn và bền vững của
bộ phân văn học ấy. Vì vậy, sự hình thành khuynh hướng lý luận - phê bình chịu ảnh
hưởng của tư tưởng Mác-xít trong đời sống văn học ở miền Nam lúc bấy giờ đã khẳng
định sự trưởng thành của bộ phận văn học yêu nước và cách mạng mà điều dễ nhận
biết là sự hình thành đội ngũ các nhà lý luận - phê bình. Trong đội ngũ này có
một số cây bút lý luận - phê bình mà ảnh hưởng không chỉ trong khuynh hướng phê
bình mác xít mà còn ảnh hưởng đối với cả đời sống lý luận - phê bình văn học
như: Vũ Hạnh, Lữ Phương, Nguyễn Trọng Văn, Trần Triệu Luật, Cô Thanh Ngôn, Lê
Nguyên Trung… Trong đó, có thể nói, Vũ Hạnh là một trong những cây bút khá nổi
bật với rất nhiều bài viết, nhiều công trình lý luận - phê bình được xuất bản
trên sách báo ở miền Nam, trong đó hai công trình tiêu biểu là Đọc lại
Truyện Kiều (Cảo Thơm xb, 1966) và Tìm hiểu văn nghệ (Trí
Đăng xb, 1970). Nhưng có lẽ Đọc lại Truyện Kiều là một trong
những tác phẩm phê bình để lại trong lòng người đọc những ấn tượng sâu sắc nhất
không chỉ ở tư duy độc đáo, mà còn ở vẻ đẹp ngôn ngữ phê bình với nhiều cá tính
sáng tạo.
2. Đọc lại Truyện Kiều cho thấy một
bút lực sung mãn, một tư duy phê bình tinh tế, nhạy cảm và sắc sảo. Những vấn đề
đặt ra trong tác phẩm luôn đem đến cho người đọc những bất ngờ thú vị từ những
liên tưởng do tác giả gợi lên. Các bài viết như "Đứa con của nàng Kiều",
"Từ Hải sự lỡ tay của thiên tài", "Những khuôn mặt tình yêu
trong Truyện Kiều" là những bài viết như thế.
Có thể nói, việc nghiên cứu Truyện Kiều của
Nguyễn Du ở miền Nam trước 1975, không chỉ có Vũ Hạnh mà còn có một số công
trình của các tác giả khác như Trần Thanh Hiệp với "Để giải quyết mâu thuẫn
trong Đoạn trường tân thanh" (Sáng tạo số 6/1957); Nguyên Sa với
"Nguyễn Du trên những nẻo đường tự do" (Sáng tạo số
12/1957), Nguyễn Văn Trung với Vụ ánTruyện Kiều... Nhưng ở Đọc
lại Truyện Kiều mọi vấn đề được Vũ Hạnh nhìn nhận từ một hệ qui chiếu
khác so với các nhà phê bình ở miền Nam. Đó là hệ qui chiếu của kiểu phê bình
xã hội học chịu ảnh hưởng mỹ học Mác xít. Ở đây ông không giải mã Truyện
Kiều theo quan điểm duy tâm siêu hình mà giải mã nó trên cơ sở của
quan điểm duy vật. Vì vậy Đọc lại Truyện Kiều của Vũ Hạnh đem
đến cho độc giả một cái nhìn mới, một cách nghĩ mới so với các bài viết về Truyện
Kiều ở miền Nam lúc bấy giờ. Những vấn đề được ông nói đến là những vấn đề có ý
nghĩa xã hội, liên quan đến số phận con người. Chẳng hạn vấn đề " Đứa
con nàng Kiều" được tác giả đặt ra không chỉ là sự trào lộng hay lạ hóa mà
đó là vấn đề mang tính nhân văn về quyền được làm vợ, làm mẹ của người phụ nữ.
Và đây cũng là một bi kịch trong chuỗi bi kịch của đời Kiều đã bị xã hội tàn bạo
ấy vùi dập. "Trong cái cảnh ngộ làm vợ hờ thường trực của người mình yêu
tha thiết, Kiều sẽ có dịp thường xuyên để thấy thân phận đàn bà chịu thiệt thòi
của nàng. Xã hội phong kiến thấy nàng hy sinh quá nhiều cho trật tự ấy suốt mười
lăm năm, nên đã cho nàng tái ngộ như một tặng thưởng. Nhưng đấy chỉ là một huy
chương giả. Bởi vì (....) Rốt cuộc, Kiều chẳng có chồng, Kiều chẳng có con, chỉ
có mỗi một mớ danh từ tuyệt đẹp" [1]. Vũ Hạnh cũng rất
tinh tế và có lý khi chỉ ra thực chất cái ngày gọi là "đoàn viên" mà
Nguyễn Du tạo nên trong Truyện Kiều: "Nếu ta nghĩ kỹ về cái tội ác mà chế
độ ấy gây nên cho Kiều, và nghĩ kỹ nữa về cái ân huệ đoàn viên mà nó ban phát
cho Kiều, ta sẽ thấy rằng chung qui là để làm lợi cho chế độ ấy mà thôi. Đày đọa
con người vào tủi nhục, rồi ve vãn người nuốt lấy tủi nhục, đó là thực chất của
chế độ phi nhân với hai đặc tính : tàn bạo và điêu ngoa" [2].
Lý giải về tình yêu trong Truyện Kiều, Vũ Hạnh đã không siêu hình hóa tình yêu,
mà nhìn nó trong mối quan hệ với cuộc đời thực. Ông không những nhìn thấy một
khuôn mặt tình yêu mà thấy nhiều "khuôn mặt tình yêu" trong Truyện Kiều
với những dằn xé, khổ đau, những hạnh phúc và bất hạnh đan xen nhau vây khốn cuộc
đời bé nhỏ của Kiều. Ông chỉ rõ chế độ xã hội đã chà đạp cuộc đời Kiều. Từ đó,
ông khẳng định một vấn đề có tính qui luật, trong xã hội thối nát sẽ không có
chỗ cho con người lương thiện tồn tại. Và tất nhiên, xã hội ấy không thể dung nạp
được "cái đẹp" cho dẫu đó là cái đẹp của tình yêu: "Đoạn
Trường Tân Thanh đã cho ta thấy nàng Kiều là người tình nhân tuyệt vọng. Phần
kiểu mẫu ấy thuộc hẳn về nàng. Vì nàng biết yêu- như đã trình bày- một cách chủ
động bình đẳng, với những ý tình tha thiết và một ý hướng bảo vệ lâu dài. Phần
tuyệt vọng ấy thuộc về cuộc đời, bởi vì xã hội sâu xa không thể tiếp nhận ý
tình tốt đẹp. Truyện Kiều xét trên bất cứ khía cạnh nào cũng thấy biểu hiện của
sự hủy hoại, hủy hoại do một khung cảnh dơ bẩn không dung nạp được con người
trong sạch" [3]. Ở đây, Vũ Hạnh không nhìn khổ đau của đời
Kiều với điểm nhìn duy tâm siêu hình mà ông đã nhìn vấn đề này dưới góc nhìn xã
hội. Do đó, theo ông, muốn có hạnh phúc, muốn bảo vệ được tình yêu chân chính
đòi hỏi con người phải đấu tranh không ngừng, không chỉ đấu tranh cho tình yêu
của mình, mà còn đấu tranh để xây dựng một xã hội tốt đẹp. Vì "đấu tranh
cho con người yêu đương lý tưởng không thể nào tách biệt khỏi sự nghiệp đấu
tranh cho một xã hội có những điều kiện bảo đảm hữu hiệu cho sự tồn tại, phát
triển của con người ấy"[4].
Đối với nhân vật Từ Hải, Vũ Hạnh cũng có nhiều nhận xét
khá tinh tế và sâu sắc khi cho rằng: "Từ Hải là sự lỡ tay của thiên tài
Nguyễn Du". Ông đã nhìn thấy ở Từ Hải khát vọng của tự do và công lý. Từ Hải
không chỉ là "sự bù đắp cho Kiều" mà theo Vũ Hạnh "Từ là hiện
thân của một phản ứng, của lòng khao khát đền bù của một đòi hỏi quân bình có
thể đồng nghĩa với sự đòi hỏi công bình, một thứ công bình lý tưởng về người, về
đời, vọng lên bất cứ nơi nào còn có đày đọa tủi hờn"[5]. Chính
vì vậy, Vũ Hạnh rất xót xa trước cảnh Nguyễn Du để cho Từ Hải đầu hàng. Như thế,
Từ Hải đã trở thành một thứ " ảo ảnh" của một thứ bọt xà phòng
và nguy thay "cái bọt xà phòng Từ Hải đã chạm khung cửa đầu hàng. Ảo ảnh
đi vào thực tại trông thực vô cùng nghễnh ngãng. Từ Hải chung qui là sự lỡ tay
của cụ Nguyễn Du"[6]. Rõ ràng với những gì đã phân tích, Đọc
lại Truyện Kiều đã thể hiện rõ ảnh hưởng tư tưởng phê bình Mác xít.
Đây không chỉ là tác phẩm phê bình văn học có giá trị của lý luận - phê bình
văn học ở miền Nam mà còn là của nền lý luận - phê bình
văn học dân tộc.
Bên cạnh Đọc lại Truyện Kiều, Vũ Hạnh còn
có Tìm hiểu Văn nghệ. Đây là tác phẩm được viết trên cơ sở ảnh hưởng
tư tưởng của mỹ học Mác xit, tiêu biểu ở các bài: "Văn nghệ, một hình trạng
ý thức", "Chức vụ cao cả của văn nghệ", "Văn nghệ tác động
như thế nào", "Văn nghệ phản ánh bản chất thực tại", "Bên
trong văn nghệ sĩ và bên ngoài cuộc đời". Đặc biệt, trong bài "Một số
biểu hiện tiêu cực trong văn nghệ", xuất phát từ quan điểm văn học phải gắn
với thực tại, Vũ Hạnh đã phê phán tính chất thoát ly ở những tác phẩm văn
chương của miền Nam lúc bấy giờ, đó là : "Sự thoát ly bằng một ngã lối
êm đềm, ngã lối ái tình" trong những tác phẩm tiểu thuyết diễm tình ;
là "sự thoát ly bằng một ngả lối mơ hồ của loại sách hoang đường quái đản",
trong các tiểu thuyết võ hiệp; là "sự thoát ly vào những con đường dĩ vãng
để ngồi ôn lại chuyện cũ, tích xưa hầu dễ dàng lãng quên cuộc đời trước mắt";
là "sự thoát ly bằng cách trốn vào con đường ngóc ngách của những tâm lý
cá nhân"; là "sự thoát ly vào những dặm đường khúc mắc của những quan
niệm triết học lỗi thời ". Vũ Hạnh cho rằng: Tất cả những biểu hiện
trên làm cho đời sống văn nghệ ở miền Nam "héo hắt, rời rạc, thiếu hẳn
sinh khí, sinh lực", ảnh hưởng xấu đến người tiếp nhận, làm giảm đi
"ý thức tự tin, tự cường nơi lòng người đọc, đem cái phù phiếm, phiêu lưu
thay thế cho cái nhiệt tình chính đáng cùng những ảo ảnh xa vời che dấu cả cái
thực trạng cần được cải thiện không ngừng" [7]. Từ đó, tác giả xác định rõ
trách nhiệm của người làm văn nghệ là phải "có ý thức về sứ mệnh của mình,
phải đứng về phía đông đảo con người chịu những thiệt thòi để đấu tranh cho tự
do dân chủ chân chính. Đó là con đường vinh quang của văn nghệ sĩ" [8].
Ngoài hai tác phẩm trên, do nhiệm vụ của người chiến sĩ
hoạt động trên lĩnh vực báo chí và văn học, nên ngòi bút phê bình của Vũ Hạnh
còn tung tẩy trên tất cả các thể loại từ phê bình thơ, truyện, tiểu thuyết, kịch,
khảo luận văn học... như phê bình bộ ba tác phẩm tiểu thuyết: Dì Mơ (1959), Mùa
ảo anh (1963), Những người đang đi tới (1964) của Đỗ
Thúc Vịnh, hay thế giới tiểu thuyết của Sơn Nam với những tác phẩm tiêu biểu
như Hương rừng Cà Mau, Chim Quyên xuống đất và Hình
bóng cũ. Với Sơn Nam, ngòi bút phê bình của Vũ Hạnh đã có những phát hiện
tinh tế, những lời phê bình bóng gió xa xôi nhằm thức tỉnh lòng yêu nước và ý
thức về tổ quốc quê hương: “Ở Chim Quyên xuống đất, tác giả viết về
anh Sĩ nhưng điều đáng tiếc là không hiểu rõ được anh Sĩ - hoặc không dám hiểu
anh ta nên chỉ vẽ một nhân vật chơi vơi, ngơ ngác giữa cái không khí mơ hồ đầy
những chuyện xưa tích cũ xen kẽ những lời kêu gọi đâu đây về một tổ quốc cũng
mơ hồ nốt, trong khi hai chân kéo lê trên những quãng lầy lội của một cuộc sống
thét gào cơm áo hằng ngày” [9].
Không chỉ thức tỉnh lòng yêu nước, tinh thần hướng về nguồn
cội mà trong những bài phê bình, Vũ Hạnh luôn khẳng định quan điểm văn chương của
mình, xác định rõ vai trò, trách nhiệm của người cầm bút. Với ông nhà văn là
“con người nhưng phải là con người ý thức" [10]. Vì thế, Vũ Hạnh đã phân
tích một cách sâu sắc yếu tố “thác loạn” trong tác phẩm của Chu Tử mà theo ông
“ trong các món hàng gọi là ăn khách của Chu Tử người ta thấy một cuộc sống
thác loạn, bừa bãi chi phối bởi hai động cơ chính yếu là Tình và Tiền. Nhân vật
trong truyện đều không có một lý tưởng nào hết – dù có bảo rằng đã thất vọng vì
lý tưởng – và hầu như không có một lý trí rõ rệt. Đó là mẫu loại con người hư hỏng,
ngụy biện, ích kỷ và sa đọa có nhiều xuẩn động bản năng hơn là suy tưởng vững
chắc” [11].
Ở lĩnh vực kịch ông cũng phê bình tình hình phát triển kịch
ở miền Nam trong những năm 1959, 1960, 1961... trong đó đi sâu tìm hiểu, đánh
giá hai vở kịch nổi lên trong năm 1962 là vở Thành Cát Tư Hãn của
Vũ Khắc Khoan và Người viễn khách thứ mười của Nghiêm Xuân Hồng.
Với Thành Cát Tư Hãn của Vũ Khắc Khoan,
Vũ Hạnh cho rằng: "Thành Cát Tư Hãn có thể phản ánh một tấn bi
kịch trong tâm hồn của Vũ Khắc Khoan" [174, tr.92]. Còn với vở Người
viễn khách thứ mười của Nghiêm Xuân Hồng, ta bắt gặp một thứ "ảo
tưởng quá dày quá lớn về mình và ở cuối đường đuổi bắt phiêu lưu, họ sẽ gặp niềm
tuyệt vọng như là định mệnh" [12]. Về thể loại thơ, bên cạnh những bài phê
bình mang tính tổng kết về thơ của một số năm, Vũ Hạnh cũng viết một số bài phê
bình thơ như "Bàn về con đường tri thức" trong tập thơ Từ Thức của
Đoàn Thêm; "Người yêu tôi khóc" của Thế Viên; "Trăng
treo đầu súng" của Tường Linh...Ngơài ra, ông cũng phê bình một số
công trình khảo cứu như: Thi nhân Việt Nam hiện đại của Phạm
Thanh, một cuốn sách quá tồi tệ bởi tính cẩu thả và kém chuyên môn của người
biên soạn. Cho nên, theo Vũ Hạnh việc "tiễu trừ thi phẩm nầy là một nhiệm
vụ vô cùng cần kíp như sự tiễu trừ phiến loạn" [13]. Còn khi phê
bình Lược khảo văn học của Nguyễn Văn Trung (Bách
Khoa số 179 /1964), Vũ Hạnh đã chỉ ra những điều mà theo tác giả là
ông Nguyễn Văn Trung đã có mâu thuẫn trong tư duy lý luận của mình.
Có thể nói, những bài phê bình của Vũ Hạnh đều thống nhất
trên quan điểm đấu tranh chống văn học phi nhân bản, phi dân tộc, đề cao lòng
yêu nước, tinh thần tự hào, ý thức trách nhiệm của người cầm bút trước cuộc sống
và trước vận mệnh dân tộc. Cảm hứng chủ đạo này đã ám ảnh suốt hành trình sáng
tạo của nhà văn, không những ở lĩnh vực lý luận - phê bình mà cả trong lĩnh vực
sáng tác. Đây cũng là mặt tích cực thể hiện tính chiến đấu của ngòi bút Vũ Hạnh
trong tình hình văn học phức tạp ở đô thị miền Nam. Nhưng từ đây cũng nảy sinh
những điểm hạn chế vì có một số vấn đề tác giả còn cực đoan, khi lý giải theo
quan điểm tư tưởng chính trị mà chưa chú trọng đến tính khoa học văn chương. Những
hạn chế đó là điều tất yếu, nhưng mặt thành công trong các bài phê bình của ông
vẫn là mặt cơ bản. Ta hãy nghe Vũ Hạnh tâm sự "Đối với tôi, một cái biến cố
quan trọng trong cuộc đời viết lách mười năm qua, là lĩnh vực phê bình. Đó là
công việc vừa thú vị lại vừa nguy hiểm, đem lại cho bản thân tôi khá nhiều bạn
bè thân thiết và những kẻ thù, cùng vô số những kỉ niệm sâu xa" [14].
3. Dẫu trong quá trình hoạt động văn học cả trong
sáng tác lẫn lý luận - phê bình Vũ Hạnh gặp nhiều điều rắc rối và nguy hiểm
nhưng ông vẫn không chùn bước. Ngược lại, ngòi bút phê bình của ông ngày càng sắc
bén hơn, tính chiến đấu cao hơn. Vì thế, trong phê bình, ông không tránh né bất
cứ nhà văn nào, tác phẩm nào, thể loại nào. Khi đánh giá về tác phẩm của một số
nhà văn được xem là "có giá" ở đô thị miền Nam lúc bấy giờ như Võ Phiến,
Nhật Tiến, Nguyễn Thị Hoàng, Nguyễn Thị Thụy Vũ, Nguyễn Mạnh Côn, Linh Bảo, Mặc
Thu... Vũ Hạnh cho rằng ở những nhà văn này có những tác phẩm nhiều khi
"quá thiên về sự đẽo gọt hình thức, không cần cốt truyện, dễ đưa đến sự
suy tưởng vớ vẩn, hư không, làm như cuộc đời không có chuyện gì đáng nói nữa"
[15]. Cho nên, có thể khẳng định Vũ Hạnh là một trong những gương mặt tiêu biểu
không chỉ cho khuynh hướng phê bình chịu ảnh hưởng quan điểm Mác Xít mà còn là
gương mặt phê bình tiêu biểu của lý luận - phê bình văn học ở miền Nam trước
đây cũng như của nền lý luận - phê bình văn học dân tộc hôm nay. Việc đọc
lại những tác phẩm lý luận – phê bình văn học của Vũ Hạnh miền Nam
trước 1975, thiết nghĩ cũng thức nhận cho chúng ta những điều lý thú
và bổ ích trong việc xây dựng nền lý luận – phê bình văn học dân tộc
trong thời đại hội nhập và phát triển.
PGS.TS TRẦN HOÀI
ANH
Chú Thích
(1) (2) (3) (4) (5) (6) Vũ Hạnh, Đọc lại
Truyện Kiều, Nxb Cảo Thơm, SG, 1966, tr. 30-31, 110, 77, 92, 58, 48
(7) (18) Vũ Hạnh, Tìm hiểu Văn nghệ, Nxb Trí Đăng,
SG, 1970, tr.110-111, 113
(9) Cô Phương Thảo, "Đọc Chim quyên xuống đất của
Sơn Nam", Bách Khoa thời đại số 153/1963, tr.111
(10) Cô Phương Thảo, "Đọc Sui cô nương của
Mặc Đỗ", Bách Khoa thời đại số 56/1959, tr.5
(11) Cô Phương Thảo, " Chu Tử và tác phẩm hiện tượng
sách bán chạy của Chu Tử trong năm 1963 có ý nghĩa gì" Tin Văn số
13/1966 tr.10
(12)Cô Phương Thảo, "Đọc Người viễn
khách thứ mười", Bách Khoa thời đạisố 153/1963, tr.60
(13) Nguyên Phủ, " Điểm sách Thi nhân hiện đại của
Phạm Thanh", Bách Khoa thời đại số 67/1959, tr.69
(14) Vũ Hạnh, "Mười năm cầm bút", Bách
Khoa thời đại số 243/1967, tr.86
(15)Vũ Hạnh, "Hoàn cảnh sáng tác và điều kiện sống
hiện thời của văn nghệ sĩ", Bách Khoa thời đại số
120/1962, tr.50
ĐỌC THÊM VĂN CHƯƠNG PHƯƠNG NAM:
