Nhà
văn Đoàn Giỏi
Nhắc đến Đất rừng phương Nam là
nhớ đến Đoàn Giỏi, tuy nhiên, nhớ đến Đoàn Giỏi mà chỉ nhắc Đất rừng
phương Nam e là còn nhiều thiếu sót. Đoàn Giỏi để lại khối lượng tác
phẩm dồi dào, ở đủ các đề tài và thể loại, từ tiểu thuyết, truyện dài, đến truyện
kí, bút kí, biên khảo, rồi thơ và kịch thơ...
1. Nghĩa
trang TP.Hồ Chí Minh một chiều giữa tháng Mười. Bầu trời màu chì, võng
xuống, như không thể thấp hơn. Sau hồi
tìm kiếm, đoàn anh chị em Nhà xuất bản Kim Đồng cũng tìm được mộ nhà văn
Đoàn Giỏi. Khu số 5. Hàng thứ 7. Mộ số 11. Cách mộ ông không xa là mộ nhà thơ Thế Lữ, nhà báo Thép Mới, nhà toán học
Lê Văn Thiêm…
Bộ sách 8 cuốn
của nhà văn mới từ nhà in về được đặt lên mộ, gồm: Người thủy thủ già
trên hòn đảo lưu đày, Trần Văn Ơn, Cá bống mú, Hoa hướng dương,
Cuộc truy tầm kho vũ khí, Rừng đêm xào xạc, Những chuyện lạ về cá, Tê giác
trong ngàn xanh, cùng với Đất rừng phương Nam đã xuất
bản trước đấy.
Và rồi những
nén nhang được thắp lên. Chúng tôi báo cáo “ông chủ” của Đất rừng phương Nam, rằng
các sáng tác của ông đã trở lại, vẫn gần gũi và cần thiết cho đời sống
văn học hôm nay. Đấy là sự thật. Hiện hữu. Rõ ràng. Không gì có thể lay chuyển.
Câu nói quen thuộc nơi cửa miệng nhiều người viết, rằng thời gian công bằng lắm, bạn đọc thông
minh và công bằng lắm, hình như không phải lúc nào cũng đúng. Ít nhất là với Đoàn Giỏi. Dường như nhiều
tác phẩm văn chương của ông vẫn đang bị khuất lấp ở đâu đó.
27 năm kể từ
khi ông mất (1989), và 15 năm kể từ khi ông được truy tặng Giải thưởng Nhà nước
về Văn học Nghệ thuật (2001). Khoảng thời gian đấy đủ dài để thế hệ sau bình
tĩnh nhìn lại những đóng góp của ông một cách đầy đủ nhất và thấu đáo nhất, điều
mà đáng lẽ phải làm sớm hơn.
2. Sinh thời,
nhà văn Đoàn Giỏi lớn lên trong gia đình đại điền chủ ở Tiền Giang. Ông
từng theo học trường Mĩ thuật Gia Định. Sau Cách mạng Tháng Tám, gia đình ông tự
nguyện hiến hầu hết nhà và đất cho chính quyền. Rồi toàn quốc kháng chiến, Đoàn
Giỏi và hai người anh em khác vào
bưng biền theo cách mạng.
Ban đầu làm
trong ngành an ninh, rồi thông tin, văn nghệ. Ông từng giữ chức Phó trưởng Ty
Thông tin Rạch Giá. Sau hiệp định Genève - 1954, ở tuổi 29, Đoàn Giỏi tập kết
ra Bắc, tập trung vào sáng tác nhiều hơn. Ông công tác tại Đài Tiếng nói Việt
Nam rồi Hội Văn nghệ Việt Nam. Ông là hội viên sáng lập Hội Văn nghệ Việt Nam, Ủy
viên ban chấp hành Hội Nhà văn Việt Nam các khóa 1, 2 và 3.
Đất rừng
phương Nam của Đoàn Giỏi là cuốn sách có số phận đặc biệt. Tháng 2 năm 1957, Hội
Văn nghệ Việt Nam đặt hàng ông viết một tác phẩm về thiếu nhi Nam bộ. Đến tháng
5, nhà văn Nguyễn Huy Tưởng nhắc lại “đơn hàng” và nhấn mạnh ý định
“xuất xưởng” tác phẩm vào thời điểm thành lập NXB Kim Đồng, tháng 6 năm 1957.
Lúc này Đoàn Giỏi mới chấp bút, trong vòng đúng một tháng.
Có giai thoại kể một tháng là từ khi nhà văn Nguyễn Huy
Tưởng hối thúc, chứ Đoàn Giỏi để nước đến chân mới nhảy, ông viết trong vỏn vẹn
một tuần. Viết xong ngã vật ra ghế vì… kiệt sức. Đặc biệt nữa, Đất rừng phương
Nam như độc giả ngày nay được tiếp cận khác với bản in đầu tiên khá nhiều.
Trước khi nhà
văn mất, tác phẩm đã qua 8 lần tái bản, và mỗi lần đều được ông chăm
chút, “nâng cấp”, lần cuối cùng là năm 1982, để có tác phẩm ưng ý nhất như hiện
nay. Cuốn sách được dịch ra nhiều thứ tiếng, mang “phương Nam” đến với thiếu
nhi thế giới, ở Liên Xô, Hungari, Đức, Cu ba, Trung Quốc… Nhất là khi đạo diễn
Nguyễn Vinh Sơn chuyển thể tác phẩm thành phim truyền hình nhiều tập Đất
phương Nam thì độ phủ sóng của Đất rừng phương Nam ngày
càng rộng hơn.
Nhắc đến Đất
rừng phương Nam là nhớ đến Đoàn Giỏi, tuy nhiên, nhớ đến Đoàn Giỏi mà
chỉ nhắc Đất rừng phương Nam e là còn nhiều thiếu sót. Đoàn Giỏi để lại
khối lượng tác phẩm dồi dào, ở đủ các đề tài và thể loại, từ tiểu thuyết, truyện
dài, đến truyện kí, bút kí, biên khảo, rồi thơ và kịch thơ.
Nhà thơ Cao
Xuân Sơn chia sẻ: “Tôi và thế hệ tôi biết đến đất và người Tây Nam bộ trước hết
là nhờ văn chương Đoàn Giỏi. Bên cạnh Đất rừng phương Nam là Tê giác trong ngàn
xanh, Cá bống mú, Hoa hướng dương, Cuộc truy tầm kho vũ khí, Những chuyện lạ về
cá… Nếu như nhà văn Vũ Hùng giúp “xóa mù” về không gian văn hóa, thiên nhiên
Tây Nguyên, thì Đoàn Giỏi cho độc giả thế hệ tôi đắm mình trong hương sắc sông nước miền Tây Nam bộ.”
3. Chúng tôi về
Châu Thành, Tiền Giang. Về nơi khởi nguồn và cội rễ của một Đoàn – Giỏi – văn –
chương. Ông lớn lên từ đây. Và văn ông hòa trong không gian sinh thái
này. Tất nhiên, do những biến thiên của thời cuộc nên khó mà úp các trang văn của
ông cho vừa vặn với thực tại. Nhưng hồn cốt vẫn nguyên đấy.
Thật bất ngờ, mảnh đất này cũng là nơi sinh ra GS. TS Trần Văn Khê – nhà nghiên cứu
văn hóa, âm nhạc cổ truyền, có công lớn trong việc quảng bá văn hóa Việt Nam
nói chung và âm nhạc cổ truyền nói riêng ra thế giới, rồi GS.TS. Nhạc sĩ Nguyễn
Văn Nam – nhà soạn nhạc đầu tiên của Việt Nam được mời giảng dạy ở nước ngoài
và có nhiều tác phẩm được công diễn trên thế giới.
Trong ngôi nhà
nhỏ, gọn gàng, nơi con hẻm be bé ở thị trấn Tân Hiệp, chúng tôi trò chuyện
với cô Bùi Thu Hà - con dâu cố nhà văn và anh Đoàn Quang Minh – cháu nội nhà
văn. Chắc hẳn lâu rồi mới có người gợi chuyện về một thời Hà Nội xưa cũ với cô.
Thuở ấy, nhà
văn Đoàn Giỏi sống trong căn phòng ở phố Cổ Tân, Hà Nội. Cô nhắc nhớ về
những thói quen, những kỉ niệm của nhà văn, thuở mới về làm con dâu ông. Rồi
sau sự ra đi đường đột ở tuổi 64 của nhà văn, vợ chồng cô đưa cậu con trai 4 tuổi
về lại Tiền Giang. Lần theo lời kể của cô Hà và anh Minh, tôi cảm nhận được sự
chân chất, dung dị, sự gần gũi và hết mực trân quí gia tài chữ nghĩa mà nhà văn
Đoàn Giỏi để lại, dẫu bây giờ trong nhà chẳng còn ai gắn bó nhiều với chữ
nghĩa.
Nhớ lần đi tiền trạm về Tiền Giang trước đó. Chúng tôi vô
cùng ngạc nhiên khi “dấu vết” của Đoàn Giỏi trên quê hương ông khá mờ mịt. Đặt câu hỏi sao đến giờ thành
phố Mỹ Tho và cả tỉnh Tiền Giang vẫn chưa có con đường nào mang tên ông, một
nhà văn có công “phổ cập” hình ảnh quê nhà khắp đất nước, ra cả thế giới?
Thì nhận được câu trả lời: Những vị lãnh đạo đời đầu của địa phương còn chưa được đặt tên đường hết thì nhà
văn Đoàn Giỏi còn phải… xếp hàng. Người ấy dẫn thêm soạn giả cải lương Trần Hữu Trang, họa sĩ Nguyễn Sáng đều
được truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học Nghệ thuật, cũng chưa có tên
đường.
Thiết nghĩ,
nhiều địa phương mơ có một Đoàn Giỏi, một Trần Hữu Trang hay một Nguyễn Sáng lắm.
Đấy là những sứ giả văn hóa, như chứng minh thư, để chìa ra khi đến “xứ
người”, để địa phương không bị tan lẫn khi hội nhập. Vậy mà...
4. Nếu thử so bề rộng các sáng tác với các nhà văn/ nhà
thơ miền Nam tập kết ra Bắc, như Anh
Đức, Nguyễn Quang Sáng, Hoàng Văn Bổn, Hoài Vũ, Phạm Hổ, Nguyễn Thành Long, Thu
Bồn, Nguyên Ngọc, thì Đoàn Giỏi không thua kém gì, thậm chí “áp đảo” một
số đồng nghiệp. Nếu chọn mỗi tác giả một tác phẩm thì Đất rừng phương
Nam sẽ là “đối thủ” đáng gờm đối với các tác phẩm khác, dự báo sẽ còn
đi cùng năm tháng, vì chạm vào thiên nhiên và con người thì chẳng bao giờ sợ lạc thời hay lỗi mốt.
Đoàn Giỏi thuộc số ít nhà văn đi nhiều, viết nhiều nhưng
cuối đời lại không thuộc về nơi đâu. Kiểu ở miền Bắc thì được xem là người miền Nam, về Nam thì lại được
xem là người về từ miền Bắc, thuộc về
miền Bắc. Có lẽ, điểm tựa duy nhất của Đoàn Giỏi là độc giả, qua các thế hệ, cả
trong và ngoài nước. Bởi lẽ đấy mà NXB Kim Đồng trong lần tái bản loạt 8 cuốn
sách của ông đã có nhiều hoạt động, đáng chú ý là buổi tọa đàm “Nhà văn
Đoàn Giỏi – Đại thụ phương Nam”.
Nhiều tiếng nói của những người trong nghề, các nhà
nghiên cứu giảng dạy văn học, của độc giả, đã cất lên, tri ân người vun đắp tâm hồn thiếu nhi nhiều thế hệ. Tất cả
đều nhất trí: Văn chương Đoàn Giỏi vẫn nóng hổi hơi thở đương đại, với các vấn
đề về môi trường, về thiên nhiên trong Tê giác trong ngàn xanh, Những
chuyện lạ về cá, Rừng đêm xào xạc; với những chất liệu điện ảnh vốn bị xem
là khan hiếm ở các tác phẩm văn học trong Hoa hướng dương, Cá bống mú;
với yếu tố phiêu lưu vốn dĩ ít được xem là thế mạnh của văn chương Việt
trong Cuộc truy tầm kho vũ khí, với bút pháp xây dựng chân dung
nhân vật điêu luyện trong Trần Văn Ơn và Người thủy thủ già trên hòn
đảo lưu đày.
5. Xin được kết lại bài viết, bằng dẫn lại nhận định của
nhà thơ Chế Lan Viên, rằng: “Văn của
Đoàn Giỏi luôn ngồn ngộn nguồn tư liệu và vốn sống mà tác giả chắt lọc. Là một
nhà văn chịu khó tìm tòi nghiên cứu mọi chuyện một cách ngọn ngành, nên
trang viết của ông thường rất góc cạnh,
gồ ghề nhưng cũng đậm đặc chân tình như quê hương ông, miền đất hoang sơ và hào phóng miền Tây Nam bộ.
Đoàn Giỏi là một
trong những người đầu tiên truyền bá ngôn ngữ Nam bộ hiện đại qua những tác phẩm
của mình”. Đến đây thì sẽ chẳng có gì là vội vàng khi nói rằng, nhà văn
Đoàn Giỏi là một trong những đại thụ của phương Nam.
Sài Gòn, 18.10.2016
VĂN
THÀNH LÊ
